Voskopolje – Voskopoja – Moskopolje – Moscopole

Nekadašnje moćno cincarsko /vlaško/ naselje Voskopolje – Moskopole ili Moschopolis u južnoj Albaniji, poznato i kao “vlaški-cincarski Jerusalim” ili “Nova Atina” je osnovano u 14. veku u jugozapadnom Epiru. Grad Voskopolje je od 17. do 19. veka trgovački povezivao Carigrad sa Austrijskim carstvom i Mletačkom Republikom i predstavljao je jedan od privrednh i kulturnih centara Balkana, kroz burnu istoriju sa značajnim uticajem na stvaranje građanskog staleža koji je oblikovao građanske kulture centralnog Balkana.

O poreklu Cincara u nauci preovladava najčešći stav da su oni potomci paleobalkanskih starosedelačkih plemena Pelazga ili Pelasta, plemena Tračana i Ilira koji su u starom veku romanizovani. To je doba kada su rimski osvajači sprovodili snažne kulturne uticaje na nehelensko stanovništvo južnog Balkana – na plemena Ilira, Tračana, Dačana, Pelazga i druga… Cincari su jedan od retkih naroda na Balkanu sa kojim se krvno nisu vezivali pripadnici drugih naroda. Po nemačkom etnografu i lingvisti Gustavu Vajgandu /1870–1930/, Cincari su ime dobili od drevnih Srba, zovu ih još i Vlasima /što na grčkom označava stočare sa Pinda/, a Cincari sebe nazivaju Aromuni /Armani, Armanji/, sa značenjem stanovnici Rima. Cincarski jezik ili limba armaneascа spada među najstarije novolatinske jezike Balkana. Srednjovekovna Srbija prepoznaje Cincare kao narod koji je osnovao Megalovlahiju – Staru Veliku Vlašku i Vlahiju Minor – Malu Vlašku u Epiru. Vizantolog Georgije Ostrogorski navodi da su braća Jonica i Petar Asen bili rodonačelnici armanske dinastije Drugog bugarsko-vlaškog carstva krajem 12. i početkom 13. veka. Posle pada Vizantije su Cincari iz Tesalije i južnih delova Epira osnovali kneževinu Muzakiju – državu u današnjoj srednjoj Albaniji. Posle 1204. godine, tokom 12. i 13. veka, posle latinskog osvajanja Konstantinopolja se Megalovlahia proširila na despotat Epir Vlahia Minor. Tokom Otomanskog carstva je Cincarima priznato pravo na nacionalni identitet, što je potvrđeno u aktu sultana Abdula Drugog Ali Hamida. Voskopolje – Moskopolje u 17. i 18. veku postaje jedno od najrazvijenijih i najnaprednijih gradova evropskog dela Otomanskog Carstva. Među svedočanstvima o izuzetno naprednom istorijskom periodu naselja Voskopoje, kao kulturnom, duhovnom i intelektualnom centru čitave južne Albanije i severnog Epira je jedna od prvih štamparija na Balkanu iz 1720. godine, Voskopojska Akademija iz 1744. godine, čuvene hrišćanske pravoslavne crkve i bazilike /24 pravoslavnih svetinja/, raskošno oslikanih freskama koje su slikali poznati fresko slikari pozno-vizantijskog perioda, među kojima su David Selenica i braca Zografi. Danas u državama Balkana živi oko milion i po Cincara.

Iako se nalazi u veoma izolovanom planinskom području južne Albanije, grad Voskopoja – Moskopolje je tokom osmanske uprave postao najvažnije cincarsko sedište. Cincari su prisutni na Balkanu više od 2000 godina, potomci su autohtonog stanovništva Balkana – Ilira, Tračana, Dardanaca i rimskih legionara, pripadnika 5. rimske legije. Ime Cincara potiče od latinske reči “quinque” koja znači pet. Očekivalo bi se da je cincarski jezik mešavina latinskog i jezika antičkih stanovnika Balkana, ali je jezik Cincara mešavina latinskog i srpskog jezika. Staro srpsko selo Darča u blizini VoskopoJa, u regionu Korče je u 18. veku imalo oko 1400 stanovnika. U ovom selu je crkva Svetog Đorđa, zadužbina Nemanjića. Crkva je tokom vladavine komunističkog diktatora Envera Hodže korišćena kao vojni magacin, a danas potomke nekadašnjih Srba nazivaju pravoslvanim Albancima jer se decenijama vrši asimilacija stanovništva, a veliki broj je emigrirao.

Tokom svog slavnog perioda istorije, oko 1760-tih godina, Voskopolje – Moskopolje je imalo preko 60000 stanovnika i bio je drugi po važnosti grad na Balkanu, po broju stanovnika, privrednom razvoju i napretku. U drugoj polovini 18. veka, grad Voskopoja – Moskopolje su uništile i opljačkale bande lokalnih Toski – muslimanskih Albanaca, u skladu anti-pravoslavne politike tokom rusko-turskih ratova 1768-1774. godine, posle neuspelog grčkog ustanka koji su žitelji Moskopolja podržali. Tada je polovina stanovništva izbegla iz Voskopoja u druga područja Balkana, zbog napada koje su podržavale turske vlasti, kada je izuzetno razvijenom naselju vraćen originalni status sela. U periodu između 1769. i 1789. godine grad Moskopolje je nekoliko puta pljačkan, u napadima ozloglašenog Ali paše Janinskog, te je 1821. godine izgubio svoju istaknutu ulogu i status značajnog trgovačkog centra na putu između Konstantinopolja i Venecije. Moskopolje je konačno razrušeno, popaljeno i potpuno opustošeno 1916. godine od strane albanskih dobrovoljačkih bandi, predvodenih vođom Butkom. Takođe je stradalo i uz pomoć austrijskih snaga u borbama tokom Prvog svetskog rata. Tada je opstalo samo četiri prekrasne pravoslavne crkve, od nekadašnjih 79 crkava ili po nekim izvorima 34 crkve. Kada je 1912. godine Srbija od Turaka oslobodila današnja područja Makedonije, Albanije i Kosova, u Albaniji je živelo oko 750000 Srba i oko 250000 Armanja koji su se pisali kao Srbi iz Moskopolja i imali srpsku nacionalnu svest. Moskopolje je bilo prestonica Armanja, svega 50 % Albanaca su bili Šiptari, ostalo su bili Srbi, Armanji i Grci.

Ostale istorijske građevine Moskopolja su uništili partizani tokom borbi 1943. godine. Pljačkanje i pustošenje Moskopolja, posebno njegovih bogatih riznica, po zapisima i očuvanim dokumentima, nastavljeno je čak tokom Prvog i Drugog Svetskog rata. Nekada izuzetno razvijene privreda i trgovina naselja Moskopolja – Voskopoja su prebačene u obližnje gradove Berat i Korču. Poznata privredna cincarska elita Moskopolja se uglavnom iselila u Tesaliju, Transilvaniju, Makedoniju i Austro-ugarsku, obogativši privredni i kulturni život svih balkanskih zemalja. Moskopoljci su sobom u novi život poneli veliko bogatstvo i nastavili da se bave i dominiraju u trgovini – svojoj osnovnoj delatnosti. Mnogi Moskopoljci su bili viđeni advokati, lekari, profesori, političari  i značajno uticali na urbanizaciju, urbanu kulturu, evropski model oblačenja i manire…. Grad Moskopolje – Voskopoja nikada nije povratio svoj nekadašnji ugled, slavu i bogatstvo.

Danas je Moskopolje mirno i maleno planinsko naselje južne Albanije, bogato umetničkim vrednostima i nekašnjim delima. Tokom perioda između 16. i 18. veka ovde je izgrađeno 24 hrišćanskih – pravoslavnih crkava, po nekim izvorima i 79 pravoslavnih crkava, koje su bile poznate po svojim freskama i ikonama, od kojih je danas ostalo svega osam. Neke od crkava Moskopolja su Crkva Svetog Nikole, Crkva Svete Marije, Crkva Svete Anastazije, Crkva Svetog Mihajla, Crkva Svetog Ilije, Crkva Svetog Haralampija, Manastir Svetog Jovana Krstitelja /uglavnom iz 17. i 18. veka/. Nažalost, danas ovo jedinstveno vredno kulturno nasleđe u Moskopolji je u veoma lošem stanju, prilično zapušteno i crkve često zatvorene. Možda će doći vreme da se obnove brojne stare crkve i vredni spomenci u Moskopolju i da budu dostupne i otvorene za posetioce.

Moskopolje je danas samo ljupko, udaljeno planinsko selo /oko 500 stanovnika/, okruženo planinom Moravom, 21 km zapadno od Korče, na nadmorskoj visini od 1160 metara, čiji voćnjaci i polja kriju ostatke nekadašnje slave. Moskopolje odlikuju besprekorno čist planinski vazduh i obilje ledeno-hladnih i lekovitih, pitkih izvora. Moskopolje je zimski centar Albanije, sa izvanrednim mogućnostima za skijanje, kao i vazdušna banja i blagotvoran centar odmora i okrepljenja tokom čitave godine. U cilju poštovanja nekadašnjeg vrhunca Moskopolja i obeležavanja događaja kada je Ali Paša 1788. godine potpuno uništio ovaj razvijen grad, svakog 15. avgusta se u Voskopoju tradicionalno okupljaju cincari iz Albanije, Makedonije, Grčke, Bugarske, Srbije i Rumunije.