Velika Hoča – Biser Metohije

Selo Velika Hoča /Golema Oca/, koje se nalazi u metohijskoj kotlini, sakriveno od puta koji iz Orahovca vodi za Suvu reku. Selo Velika Hoča je na udaljenosti 5-6 km jugoistočno od Orahovca, oko 5 km od Zočišta i oko 25 km od Prizrena i spada u red najstarijih srpskih naselja u Metohiji. Velika Hoča je jedno od retkih mesta u kojima su Srbi opstali i održali se posle 1999. godine koje je čuveni pisac i nobelovac Peter Handke nazvao „mestom sa Božijim blagoslovom.“

Velika Hoča i još osam sela se prvi put pominju 1198-99. kao “Hotcka Metohija” u darovnom pismu Stefana Nemanje Manastiru Hilandaru. Naselje je nastalo oko glavne srednjovekovne saobraćajnice koja je pratila tok Hočanske reke. Prostor naselja Velike Hoče, prosečne nadmorske visine oko 400 metara i tradicionalno bogato vinogorje zahvaljujući velikom broju sunčanih dana, zaštićen je sa istočne i severne strane planinskim vencem Milanovac /893 metara/, Gradište sa ostacima srednjovekovnog grada Zatriča /1039 metara/ i Koznik /1006 metara/ dugim više od 30 km, koji celo Podrimlje štiti od zimskih severoistočnih hladnih vetrova. Zbog otvorenosti rečnih i potočnih dolina prema jugu i zapadu u području Velike Hoče se oseća uticaj primorske klime koja prodire dolinom Belog Drima i izuzetno blagotvorno deluje na vinogradarstvo. Uzgoj vinove loze i tradicionalna proizvodnja odličnih vina u Velikoj Hoči doprineli su izgradnji brojnih građevina i objekata, a posebno hrišćanskih svetinja.

Sva pisana istorijska dokumenta o naselju Velika Hoča vezuju se za gajenje vinove loze i proizvodnju vina i rakije. Slučajno otkriven keramički vrč kapaciteta 300 do 400 litara, prilikom iskopavanja temelja za vinski podrum u mestu Vrelo u blizini Velike Hoče i Orahovca, potvrđuje činjenicu da se stanovništvo ovog kraja još u doba Rimskog carstva bavilo vinarstvom i poljoprivredom. Istorijski centri naselja Velika Hoča se vezuju za crkvene objekte i vinice. Vinica je posebno građen deo kuće namenjen isključivo preradi grožđja i čuvanju vina. U vreme cara Dušana su vinogradi Velike Hoče pripadali manastiru Visoki Dečani, čiji monasi i danas vode vinski podrum, u selu poznat kao Dečanska vinica. Zna se da je u 15. veku Velika Hoča imala svoj trg koji je bio najznačajnija tačka okupljanja lokalnog stanovništva – na prostoru između Dečanske vinice i crkve Svetog Stefana. Velika Hoča predstavlja izrazito dragocen kulturno-istorijski kompleks i kulturnu celinu svojim bogatstvom tradicionalnog graditeljstva od izuzetnog značaja, jer se u selu očuvao veliki broj hrišćanskih crkava kojih danas ima ukupno trinaest.

Jedna od najstarijih crkava u Velikoj Hoči je crkva Svetog Nikole koja se nalazi na seoskom groblju, nedaleko od potoka, sagrađena u 13. veku, a obnovljena u 16. veku. Crkva Svetog Nikole je bila kroz istoriju administrativni centar Hotačke Metohije. To je jednobrodna građevina pravougaone osnove sa poluobličastim svodom, bez kupole. Crkva Svetog Nikole je zidana tesanim kamenom, a pod crkve je popločan kamenim pločama. Na nekoliko metara zapadno od crkve Svetog Nikole je rustično obrađen zvonik od tesanog kamena. Prvobitne originalne freske crkve Svetog Nikole, koje obuhvataju površinu od oko 150 kvadratnih metara, su sačuvane samo u delovima : najbolje očuvana i svakako najznačajnija, je kompozicija Svetog Save i Svetog Simeona koji se klanjaju ikoni Bogorodice sa Hristom. Ikonostas je radio cuveni srednjovekovni slikar Longin, nakon 1577. godine, kada je obnovljena Pećka Patrijaršija. One su, zahvaljujući istom vremenu nastanka i vrsnom majstoru, veoma slične freskama u priprati Pećke Patrijarsije. /Izvor MNEMOSYNE/

Nekadašnja Crkva, danas Manastir Svetog Jovana, u mesnom izgovoru poznat kao manastir Svetog Jovana Glavoseka, registrovan je kao kulturno dobro od izuzetnog značaja iz 14. veka. Manastir Svetog Jovana u Velikoj Hoči se nalazi na prostranom i ravnom temenu brega koji dominira okolinom, na severoistocnom kraju sela Velika Hoča. Na severnom obodu brega je jak izvor Vrelo, od koga nastaje Hotačka Reka, čija voda se smatra lekovitom, a na čijem toku je nekada bilo više vodenica. Crkva manastira Svetog Jovana ima četvorolisnu osnovu i predstavlja jedini očuvani primerak takve gradnje na Kosovu i Metohiji. U glavnom brodu, istočna i zapadna konha su nešto više i polukružne iznutra, a severna i južna strana su niže i pliće. Glavni brod i priprata manastira Svetog Jovana imaju poluobličasti svod. Zidovi manastira Svetog Jovana su građeni od tesanog kamena i sige, sa debelim malterskim spojnicama. Crkva manastira Svetog Jovana nije nikada imala kube. Ulazna vrata su na zapadnoj strani, a na crkvi se nalazi i pet prozora. U severozapadnom delu porte je sagrađen zvonik skladnih proporcija, od obrađenog kamena i opeke. Crkva manastira Svetog Jovana je oslikana u osmoj deceniji 16. veka, a konzervatorskim radovima je otkriven stariji sloj fresaka nastalih u 14. veku. Veliki deo fresaka manastira Svetog Jovana u Velikoj Hoči je premalterisan ili prekrećen, tako da je sačuvano oko 70 kvadratnih metara fresaka, koje i danas svojom svežinom boja dokumentuju kvalitet rada nepoznatog majstora. Na zapadnom zidu hrama Svetog Jovana je lik Sveto Simeona Mirotočivog, a do njega je predstavljen Sveti Sava. Ikonostas manastira Svetog Jovana, delo slikara Longina je postavljen istovremeno sa oslikavanjem hrama, što dokumentuje mesto na kome se nalazi, sadrži stare velike ikone: Hrista Svedržitelja i Bogorodie Odigitrije /svevoditeljke/ između kojih centralni položaj ima Isus Hrist na prestolu. /Izvor MNEMOSYNE/

Crkva Svetog Stefana, posvećena Svetom Arhiđakonu Stefanu potiče iz 14. veka i nalazi se u centralnom delu sela Velika Hoča. To je glavna seoska crkva u kojoj se redovna obavlja služba Božja. Crkva Svetog Stefana u Velikoj Hoči je jednobrodna građevina, pravougaone osnove, sa spolja trostranom, a iznutra polukružnom apsidom, bez kubeta, ograđena zidom, koji uokviruje prostrano dvorište sa konakom i bunarom. Zidovi crkve Svetog Stefana su rađeni od nešto krupnijeg kamena i finije su obrađeni. 1853. godine je crkva Svetog Stefana obnovljena, kada je prizidana nova priprata sa tročlanim zvonikom iznad zapadnog ulaza. “Crkva u Velikoj Hoči, posvećena Svetom Stefanu podignuta je u 14. veku, da bi polovinom 16. veka bila prepravljana, a 1853. godine je crkvi prizidana priprata. Hram je više puta oslikavan, dok se do danas sačuvalo samo delimično slikarstvo iz 16. veka. Većina sačuvanog zidnog ukrasa je rad zografa Josifa iz Lazaropolja, iz 1864. godine.” Biser Metohije

U Velikoj Hoči, među hočanskim crkvama se još nalaze i sledeće svetinje : Crkva Svetog Luke, Crkva Svetog Proroka Ilije, Crkva Svete Nedelje, Crkva Svete Petke, Crkva Svete Ane, Crkva Svetog .Arhangela Gavrila, Crkva Svetog apostola Petra, Crkva Svete Preciste Bogorodice, bezimena Crkva na Ridu, Crkva Svetog Vasilija, Crkva Svetog Spasa – Hrista Spasitelja. /Izvor MNEMOSYNE/

U Velikoj Hoči je za spomenik kulture proglašen mauzolej u kome počivaju čuvene komite ovoga kraja – Lazar Kujundžić i njegovi saborci. Spomen-kula se nalazi na malom trgu u koji se slivaju ulice koje vode iz centra naselja. Događaj koji je prethodio pogibiji čete Lazara Kujundžića odigrao se 24. ili 25. maja 1905. godine po starom, odnosno 7. juna po novom kalendaru. U teškim prilikama koje su potresale Tursko carstvo početkom 20. veka, organizovane su male čete komita koji su se borili za slobodu. Vođa jedne od takvih četa bio je Lazar Kujundžić, učitelj rodom iz Orahovca. Navedenog dana Lazar Kujundžić je sa svojim saborcima Savatijem Miloševićem, činovnikom Ministarstva inostranih dela iz Raške, Kostom Karaperićem iz Konjuha na Kosovu, Živojinom Rafajlovićem iz Kruševca, Tasom Milovanovićem iz Drajkovca, Stanišom Šelićem iz Gotovuše i Stanojem Mikićem, na putu iz Kuršumlije ka Makedoniji zanoćio u kuli Ljam Ukina u Velikoj Hoči, koji im je dao besu da ih neće predati turskim vlastima. I pored toga oni su izdani i u noći između 24. i 25. maja, dok su komite spavale na spratu, turska vojska i veća grupa Albanaca je opkolila kulu i uvukla se u prizemlje. Pucali su kroz drvenu međuspratnu konstrukciju, ubivši petoricu komita, dok su dvojica ubijena dok su iskakali iz kule. Nakon toga je kula zapaljena i u njoj su izgorela tela ubijenih. Ovaj događaj je ostao u sećanju Metohijaca, te je 1936. godine podignuta na mestu stare, nova spomen-kula. U njenoj unutrašnjosti, u kameni sarkofag položeni su zemni ostaci hrabrih komita. Na mermernoj ploči, na poklopcu sarkofaga uklesano je: “Ovu spomen-kulu podiže 1936. svojim drugovima poginulim na ovom mestu na Spasovdan 1905. godine JOVAN MIHAILOVIĆ načelnik min. inostranih dela u penziji, bivši član Izvršnog odbora narodne revolucionarne organizacije za oslobođenje Južne Srbije u Vranji”. Spomen-kula je sagrađena od lomljenog kamena u krečnom malteru. Pravougaone je osnove. U prizemlju je kameni sarkofag sa posmrtnim ostacima poginulih, a u gornjem delu sa tri strane galerija. Do nje se dolazi kamenih stepeništem na južnoj strani, do kojeg vodi poseban ulaz. Sama galerija je poduhvaćena trima polukružnim lukovima. U gornjem delu galerije su lučni prozori, kakvi su na metohijskim kulama služili kao puškarnice. Kameni sarkofag je postaljen čelom uza sam zid, na kome je crna mermerna ploča sa uklesanim manjim vencem, a iznad nje je druga mermerna ploča sa imenima poginulih. Sa južne i zapadne strane kule nalazi se dvorište, koje je nekada bilo ograđeno kamenim zidovima. U dvorište se ulazilo u kamenom uzidanu kapiju.   

Kujundžića majka je tragedija u stihovima zaboravljenog pesnika Milosava Jelića. Pesnik u njoj opisuje borbu protiv arnautsko turskog zuluma u Velikoj Hoči, u kojoj je učestvovao Lazar Kujundžić i koju niko od četnika nije preživeo. Kada su Lazarevu majku Arnauti doveli kod mrtvog sina da ga prepozna, jer bi onda imali izgovor da pobiju, muče i čereče tamošnje Srbe, ona je, znajući to i da bi spasla selo i unučad i svoju i tuđu, hladno negirala da je ubijeni junak “lep likom kao ona,“ njena krv. Ne trepnuvši, odbila je da priđe lešu, hladno prešavši preko njega. Selo, deca i unučad bili su spaseni, ali majčino srce nije izdržalo – činilo joj se da i gora i ptice i sva priroda govori kako se Kujundžića majka odrekla sina. Skrhana bolom, kad se sklonila, zakukala je za svojim Lazarom i ispustila dušu. Kakva je to tragedija, kakav je to strašan osećaj gledati svoje ubijeno dete i svesno se žrtvovati, odreći se da bi se spasili životi druge dece i sela, teško da mi, današnja deca svoga doba, možemo razumeti…..

Gospodarska kuća ili Saraj kuća u centru Velike Hoče je jedan od važnijih kulturno istorijskih spomenika Velike Hoče, raskošnog izgleda i orijentalnog stila, o kojoj nema tačnih podataka. Ova prekrasna kuća od kamena i drveta datira iz turskog vremena i kroz istoriju je često menjala svoju namenu. U njoj je prema kazivanju meštana stolovao turski aga, a pre drugog svetskog rata bila je središte opštine, sreza i matične  službe. Danas ovaj objekat ima nacionalnu vrednost za Veliku Hoču, u njemu je i zavičajni muzej. Na prvom spratu se nalaze stari predmeti i očuvani primerci narodne nošnje i ručnih radova koji predstavljaju nasleđe i kulturu Velike Hoče.

Velika Hoča sa okolinom je prema zakonu specijalna zaštićena zona. Ona predstavlja kulturno istorijsku celinu od velikog značaja. Gospodarska kuća u Velikoj Hoči je svakako jedan od značajnijih objekata ove celine, ali i nasleđa ovog starog srpskog sela.

Od doba cara Stefana Dušana vinogradi Velike Hoče pripadaju manastiru Dečani, čiji monasi i danas aktivno koriste iste vinarske podrume u selu. Pod privatnim vinogradima u okolini naselja je, pre rata na Kosovu i Metohiji, obradjivano preko 160 hektara. Povoljni ekološki uslovi su omogućavali da seljani na jednom hektaru sade od 10.000 do 12.000 čokota vinove loze, od čega je proizvođeno vino prodavano podrumu “Orvin”, kao izuzetno kvalitetan i cenjeni izvozni proizvod na zahtevnom svetskom tržištu. Najuspešnije i najčešće su gajene crne vinske sorte grožđa “prokupac”, “vranac” i “game”, kao i bele vinske sorte “smederevka” i “rizling”. Jedan deo proizvodnje čuvenog hočanskog vina je korišćen za domaću proizvodnju, upotrebu i prodaju. Proizvodnju vina u Velkoj Hoči je oduvek pratila i proizvodnja domaće rakije “komovice”.

Do agresije NATO-a na Kosovo 1999. godine, u naselju Velika Hoča nije bilo nijedne albanske kuće.

Danas u Velikoj Hoči, kao u svojevrsnom izolovanom getu, živi oko 700 Srba, suočenih sa dramatično teškim uslovima nemile svakodnevice i bezmerne patnje, bez osnovnih ljudskih prava, često bez struje i vode, te potpuno izolovanih u okruženju okolnih sela nastanjenih Albanskim stanovništvom. Veoma čest slučaj je fizička nemogućnost odlaska do sopstvenih vinograda, koje godinama zauzimaju “albanske komšije”, koristeći sve načine i sredstva za ostvarenje svojih vekovnih planova, prinuđujući preostalo srpsko stanovnšstvo, bez ikakvih materijalnih prihoda i nemogućnosti korišćenja sopstvenih dobara, na “tiho” iseljavanje.