Veles Makedonija
Veles je grad na obe strane reke Vardar, u regionu Povardarja u današnjoj Severnoj Makedoniji, na raskršćima glavnih puteva Balkana koji vode od severa ka Egejskom moru, duž velikih i plodnih dolina reka Morave i Vardara. Tokom srednjeg veka je grad Veles bio veliki i bogat trgovački centar i središte proizvodnje svile, olova i porcelana. Kroz Veles prolaze dve železničke pruge – jedna prema istoku Makedonije do Štipa i Kočana, druga u pravcu jugozapada, ka Bitoli. Severozapadno od Velesa je Skopje – glavni grad Severne Makedonije, grad Sveti Nikole je prema severozapadu, istorijski grad Štip ka istoku, Prilep se nalazi prema jugozapadu, a gradovi Kavadarci i Negotino ka jugoistoku.
Grad Veles je vrlo drevno i staro istorijsko naselje iz perioda rane antike, poznato kao kolevka kulture Makedonije. “Pajonija ili Peonija je bila teritorija i istoimeno kraljevstvo Pajonaca, naroda verovatno tračkog porekla. U Ilijadi, Pajonci su bili saveznici Trojanaca. Sedište Pajonije je bilo prvo u Vilazori – današnjem Velesu, a kasnije u Stobiju. Za vreme persijske invazije grčkih polisa i teritorija današnjeg Balkana, pokoreni Pajonci, sve do jezera Praksis, zajedno sa Peoplajcima i Siropajoncima, bili su deportovani iz Peonije u Aziju. Godine 355. i 354. pre nove ere, Filip II Makedonski je posle smrti peonijskog kraja Agija iskoristio priliku da ih porazi i zauzme njegovu zemlju i pokori njegov narod. Tako je južni deo drevne Peonije bio pripojen antičkom kraljevstvu Makedonije i od tada je nazivano makedonska Peonija. Ovo područje je uključivalo gradove Astraion – kasnije Stromnitsa, današnja Strumica, Stenae – mesto blizu današnje Demir Kapije, Antigoneiu – blizu modernog Negotina, itd… Originalne, precizne granice kraljevine Peonije su, kao i prethodna istorija prastonovnika Peonije, ostale manje više nejasne, no poznato je da se graničila sa severnim teritorijama drevne Makedonije koje su se po mestu i granicama odprilike nalazile u modernoj grčkoj oblasti Makedonije, a na jugoistoku Peonije sa Dardanijom koja se nalazila na teritoriji današnjeg Kosova. Na istoku Peonije su bile Tračke planine, a na njenom zapadu Iliri”. Pajonija – zemlja na putu osvajača, priredila i prevela Katarina Krstić
Veles – kolevka Makedonije ima prilično jedinstven oblik grada, crvenih krovova kuća koje su označavale značajno razvijenu trgovinu još od najranijeg doba. Naselje se prvi put pominje u 3. veku kao Bila Zora ili Vila Zora. Kod Velesa se i danas nalazi planina po imenu Bela Zora.
“Peonija (lat. paeonia) je višegodišnja, zeljasta, drvenasta biljka, u našem narodu poznata kao božur. Kada izgovorite reč „božur“, prva asocijacija je uglavnom „kosovski božur“, pod uticajem kosovskog mita i legende koja kaže da su do te velike bitke cvetovi božura bili beli, a od krvi srpskih junaka, po svršetku sukoba – postali krvavo crveni…. Dovedemo li u vezu sa tim jedno od narodnih imena za ovu biljku koje glasi „Vidova trava“ i znajući da se Ksovska bitka odigrala na pravoslavni praznik Vidovdan, nije teško prepoznati i slovenskog boga Svetovida koji ne samo da „vidi svet“, već kao božanstvo taj isti svet može i da „vida“, zaceljuje njegove rane. Latini su ime preuzeli iz starogrčkog mita o bogu Peonu*, vidaru bogova sa Olimpa koji se izlečivši među ostalima i samo Hada od rana koje mu nanese Herkul, zbog sujete zamerio slavnom Asklepiju, rešenom da hiperborejskog lekara na svaki način uništi i obeščasti, smatrajući da sve te Zevsove počasti prevazilaze sposobnosti jednog varvarskog travara kakav je bio trački Peon. Zevs, osećajući naklonost prema mladom bogu, svestan da se ne može tek tako suprostaviti starom Asklepiju, odluči da Peona skrije u „severne krajeve“, pretvarajući ga u božanski cvet, nama poznatiji kao božur. Pod „severnim krajevimа“ se podrazumeva jedno vreme nezavisna oblast između antičke Makedonije i Dardanije koja je obuhvatala severni deo današnje Makedonije, oko vardarskog slika, Kosova i Bugarske, naseljene Tračanima, Ilirima i Dardancima, u istoriji poznata kao Kraljevina Peonija, iz koje je po Homeru, peonski junak Ras pohitao sa svojom vojskom u pomoć Grcima opsednutoj Troji. U svetlu iznesenih podataka, sasvim se uklapa pretpostavka da su Srbi u imenu božura sačuvali sećanja na boga Peona, kanije možda Svetovida, imenujući ga božanskim cvetom koji se u narodnoj medicini koristi kao lek za neke bolesti, kao i u magijskom smislu za spravljanje ljubavnih čini…. Čitajući Porfirogenita možda neki Srbi jesu došli u vreme cara Heraklija, ali da ih je i pre bilo na Helmu, svedoče upravo imena peonskih gradova iz 4. veka pre nove ere: Stobi (stolp, stub), Stenai (stena ili stenje) i najsjajnija od svih – peonska prestonica grad Belazora. * U grčkom predanju eponimski heroj Peonaca, sin elidskog kralja Endimiona, Etolov, Eparjev i Euridikin brat. Kada je Epej dobio presto Elide, Etol je ostao u zemlji, a Peon je pobegao daleko na sever i nastanio se kraj reke Aksija – Vardar, gde je postao rodonačelnik Peonaca. Prema drugim predanjima, Peon je Posejdonov i Helin sin ili Autariejev sin i Ilirijev unuk, otak Skordiska i Tribala”. izvor Milan Jovović
Veles je bio centar velikog broja srednjovekovnih pravoslavnih crkava koje su gradili srpski vladari. Tu je u 14. veku – pre 1348. godine podignuta crkva Svetih Arhanđela, a crkva Svetog Dimitrija pominje se 1300. godine. Manastir Svetog Jovana kod Velesa podignut je za vreme turske vladavine, 1670. godine, jer se od 1395. godine i turskog osvajanja naselje zvalo ‘Kjupurli’ – “grad mostova”.
Današnje ime Velesa potiče iz 7. veka od slovenske reči les, što znači šuma zbog obilnih šuma koje su oduvek okruživale naselje Veles. Bog Veles je božanstvo zaštitnik stoke, useva, mudrosti, umetnosti, bogatstva, vlasništva, magije, prevare, trgovine, vračanja, vrlina i vođe duša umrlih predaka. Bog Veles je zaštitnik pastira i čarobnjaka – vračeva (volhvova ili volhova). Volhovi su slovenski vrači čarobnjaci. Poreklo imena obuhvata reč Volos, koji je zasigurno bio zaštitnik čarobnjaka i vrača. Razlog što slovenski narodi poštuju boga Velesa je njihovo verovanje da od ovog božanstva zavisi njihov opstanak. Bog Veles je upravljao usevima, poljima i domaćim i divljim životinjama. Koji god oblik društva je postojao – stočarsko, lovačko ili poljoprivredno – zavisilo je od Velesa. Takođe je magija i mudrost imala veliki značaj u životima Slovena. Magija je povezana i danas sa muzikom i brojnim religijama, te je Veles takođe i zaštitnik muzike koja je oduvek smatrana magijskom i jezikom bogova. Muzičari su bili talentovani i sposobni da prenesu božansko nadahnuće i stvore magične melodije. Veles kao božanstvo se takođe predstavlja i u drugom obliku – kao medved, što u slovenskoj mitologiji znači vladar šuma i onaj ko brine o životinjama, šumskim plodovima i samoj šumi.
U 12. i 13. veku je naselje Veles bilo značajni pravoslavni episkopski verski centar, sa dobro razvijenom trgovinom, zanatima i grnčarstvom. 1689. godine je Veles doživeo ogromno razaranje tokom opsade Austrijske vojske, kada su osvojeni i uništeni i gradovi Skopje i Štip pod vođstvom generala Pikolominija. Tada su ovi gradovi Stare Srbije popaljeni i opljačkani u povlačenju Austrijanaca prema severu pred nadirućim turskim osvajačkim osvetničkim snagama. Posle Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata je Veles izgubio svoju moć i kada je smanjen broj stanovnika. Tokom komunističkog perioda je Veles nosio naziv Titov Veles, u slavu maršala Jugoslavije Josipa Broza Tita. U tom periodu je Titov Veles bio značajan i veliki industrijski, upravni i privredni centar Jugoslavije u srednjem delu Republike Makedonije, tada uspešno prerađujući i izvozeći olovo, cink i porcelain, sa hiljama zaposlenih radnika u brojnim velikim fabrikama.
Reljef terena grada Velesa na obe strane reke Vardara, značajno je uticao na jedinstvenu urbanu arhitekturu i stil gradnje kuća, za šta je uglavnom korišćen neobrađen kamen, kao odličan temelj izgradnje građevina. Kuće u Velesu obično imaju 2 ili tri sprata, retko više spratova. Gornji spratovi kuća u Velesu imaju trem i mnogo prozora, sa fasadama većinom bele boje. Glavna odlika veleške arhitekture su erkeri nosači koji omogućavaju proširenje gornjeg dela kuće, što joj daje izuzetno istaknut izgled. Kuće Velesa su raspoređene u redovima, jedna ispod druge, a među njima se najviše ističu kuće određenih starih porodica i rodova – Paunci, Trenčovci, Prnarci, Đorgovci, Sukarevci….
Sahat kula u Velesu je simbol grada, sagrađena u 16. veku. Prvobitno je kula u naselju korišćena kao osmatračnica preko Vardara, ali je u 18. veku, tokom perioda preporoda pretvorena u gradski sat. Sahat kula u Velesu je izgrađena od brušenog kamena, sa raskošnim vrhom sata, koji zvoni 3 minuta pre i posle celog sata. Sahat kula u Velesu omogućava posetiocima široku panoramu grada i okoline i zanimljiva je turistička znamenitost.
Centralni spomenik konjanika u Velesu je podignut u čast ilindenskih ustanika iz područja Velesa – Jovana Naumova Alabaka, Ajdreja Dimova Dokurčeva, Todora Hristova i drugih učesnika oslobodilačke epopeje za slobodu Makedonije. Drugi središnji spomenik u Velesu predstavlja makedonskog revolucionara i pesnika Koču Racina (1908-1943), poreklom iz Velesa koga smatraju osnivačem savremene makedonske književnosti.
Spomen kosturnica iz Drugog svetskog rata u Velesu je impresivni spomenik koji se nalazi na uzvišenju iznad istočne obale Vardara i obeležava stradanje partizanskih vojnika Velesa i Makedonije koji su se borili za slobodu protivnemačkih i bugarskih snaga tokom oslobodilačkog rata, od 1941. do 1945. Spomen kosturnica u Velesu je izrađena od cementa i do nje se stiže stepenicama. Spomen kosturnica podseća na cvet maka čiju unutrašnjost ukrašava procvetalo drvo koje simbolizuje slobodu ili nekima liči na građevinu u obliku slomljenog jajeta, u čijoj unutrašnjosti je muzej u kome su izloženi istorijski dokumenti o gradu iz doba Drugog svetskog rata. Ovaj spomenik predstavlja mesto večnog počivanja sa podzemnom kriptom koja obeležava stadanje oko stotinu partizana sa područja Velesa i Makedonije tokom Drugog svetskog rata, od 1941. do 1945. godine u borbama protiv nemačkih i bugarskih snaga. videti još https://www.spomenikdatabase.org/veles
Gradska veleska katedrala Svetog Pantelejmona, sagrađena 1840. godine se nalazi na uzvišenju jugozapadnog dela grada Velesa, par stotina metara od poslednjih kuća. Crkva Svetog Pantelejmona je deo UNESCO nasleđa i pripada Vardarskoj pravoslavnoj Eparhiji. Freske i ikone crkve Svetog Pantelejmona su umetničko delo čuvenih makedonskih fresko-slikara iz mijačkog područja, Papradišta i Velesa. Većinu ikona su oslikali nadareni umetnici Gjorgji Damjanov i Gjorgji Jakov Zografski. Ugledni balkanski arhitekta kasno-osmanske ere, Andreja Damjanov ili Damjanovic je sahranjen u dvorištu crkve Svetog Pantelejmona u Velesu koju je projektovao. Arhitekta Damjanovic je projektovao brojne crkve i manastire na Balkanu – crkvu rođenja presvete Bogorodice u Skopju 1835., crkvu Svetog Jovana u Kratovu, 1836., crkvu Svetog Pantelejmona Veles 1840., crkvu Svetog Nikole u Novom Selu pored Štipa 1850., crkvu Svetog Nikole u Kumanovu 1851. godine, crkvu Svetog Đorđa u Smederevu 1854. godine, crkvu Svete Trojice u Mostaru 1873. godine, crkvu Rođenja Presvete Bogorodice u Sarajevu 1868., crkve u kompleksu manastira Svetog Joakima Osogovskog 1851. godine, crkve u selima Pečenjevcu i Turakovcu…
Manastir Svetog Dimitrija (Манастир Св. Димитрија), smešten par kilometara južno od Velesa, izgradio je u 14. veku car Dušan kao zadužbinu vlastelina Radenka i njegove majke, iako je po nekim izvorima to zadužbina župana Stracimira – brata Stefana Nemanje Nemanjića. Manastirska crkva Svetog Dimitrija je jednobrodna građevina vizantijskog stila sa spoljašnjom trostranom apsidom i pripratom iznad koje se uzdiže toranj ugrađen u zapadni deo svetinje. Crkva Svetog Dimitrija u Velesu je izgrađena od tesanog kamena, sa slojevima cigle i maltera i ukrasima na fasadi u obliku šahovsih polja. Crkva manastira Svetog Dimitrija je bila sasvim zatrpana tokom osmanske vlasti do sredine 19. veka. Jedinstvena odlika manastira Svetog Dimitrija u Velesu je nedavno otkrivena freska naslikana na severnom zidu priprate koja predstavlja Strašni sud. Na ovoj kompoziciji je naslikana velika riba koja jede čoveka i više morskih životinja, ali i tri osobe od kojih jedna čita. Crkva Svetog Jovana Krstitelja je najstarija crkva u Velesu, verovatno sagrađena u 13. veku. To je mala crkva izgrađena od kamena koja se nalazi oko 100 metara severno od Manastira Svetog Dimitrija…..
Spomenik i grob vojvode Jovana Stojkovića Babunskog – srpskog četničkog zapovednika u makedonskoj borbi i poslednjeg velikog heroja Stare Srbije, uništili su Bugari tokom okupacije, a kosti ovog neustrašivog slobodarskog ratnika bacili u Vardar. Jovan Stojković Babunski je rođen u selo Martolci, u blizini Velesa i zapamćen je kao veliki ratnik i zaštitnik srpskog stanovništva koje su progonili i terorisali obesni Turci i Arnauti. U ratovima 1912-1918. Jovan Babunski je uvek bio u prvim redovima, od Bitke na Kumanovu 1912. pa do proboja Solunskog fronta 1918. godine. Do svoje smrti 1920. godine je Jovan Babunski neumorno progonio i uništavao neprijatelje Srbije.
U selu Tomislavljevu – danas selo Donje i Gornje Karaslari, u dolini Vardara, 11 km jugoistočno od Velesa je izgrađena Spomen kosturnica u kojoj počivaju ostaci 1500 srpskih vojnika veleškog kraja poginulih u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, 1912-1918. i stradalih od kolere 1913. godine. Inicijativu za sakupljanje razbacanih grobova u zajedničku Spomen kosturnicu i podizanje spomen kapele posvećene Svetom kralju Stefanu Dečanskom, pokrenuo je protojerej Nikola Jovićević iz Velesa, na osnovu podataka iz 1925. o postojanju velikog groblja koje je ležalo skoro zaboravljeno. Odbor za prenos ostataka, na čelu sa protom Nikolom je bio sastavljen od uglednijih ljudi ovog kraja, hrišćana i muslimana, a veliki doprinos su dali vojska i lokalni meštani – Turci sela Tomislavljevo – Karaslari. Kako su među poginulima na grobljima oko sela Karaslari bili preneti i ostaci francuskih vojnika, oni su pokopani u posebnoj kosturnici. Kralj Aleksandar Karađorđević je poklonio zvono za kapelu, težine 308 kg, koje od 1941. godine nije više na ovom mestu. Zaslugom profesora Bore Ristića iz Skopja je kapela u selu Karaslari obnovljena i čuva večni pomen na herojsku braću po oružju.
Mnoge lažne vesti na web stranicama koje su se pojavile tokom izbora u Americi su potekle iz Velesa, malog grada u Makedoniji, gde su tinejdžeri izbacivali senzacionalne price kako bi zaradili na reklamama. Mladi Velesa kažu – dok je u prošlosti svako radio u fabrici, danas svi oni rade na fabrikovanju “vesti”.….
