Tvrđava Smederevo
Smederevski grad je jedan od najvećih utvrđenih srednjovekovnih gradova Evrope i poslednja srednjovekovna prestonica Srbije koja je bila upravno, vojno, privredno, kulturno i crkveno sedište srpske Despotovine. Smederevska tvrđava se nalazi 45 km jugoistočno od Beograda, na ušću reke Jezave u Dunav. Smederevska tvrđava je građena u 15. veku, u periodu od 1428. do 1439. godine, tokom vladavine despota Đurđa Brankovića, najistaknutijeg člana srpske vladarske porodice Brankovića, mudrog i plemenitog čoveka gorke sudbine, za koga istorija govori „gospodin i samodržac Srbljem”. Đurađ Branković je bio oženjen Jerinom, Grkinjom sa Peloponeza, koja je vodila poreklo od carske porodice Kantakuzin. Rezidencija despota Đurđa Brankovića u Smederevskom gradu bila je poslednje u nizu utvrđenih vladarskih boravišta srednjovekovne Srbije.
Despot Đurađ Brankovic (1427-1456) je bio jedan od poslednjih srpskih vladara pre pada države u tursko ropstvo, 1459. godine. To je bio poslednji pokušaj odbrane Srbije od osmanskih osvajača. Despot Đurađ je bio poznat po svojoj čvrstoj i odlučnoj veri u Boga, kao i po svom poštovanju prema bogatom duhovnom i narodnom nasleđu Srbije. Odbio je da prihvati ujedinjenje sa rimokatolicima na Saborima u Ferari i Firenci, 1438-1439, koji su dali lažna obećanja za vojnu pomoć Srbiji protiv Turaka. Značajan odgovor Đurđa Brankovića franjevcu Jovanu Kapistranu je tada glasio: “Devedeset godina života sam proživeo u ovoj veri, koju su u moju dušu ulili moji predci, što je me je, iako nesrećnog, odredilo za čoveka mog naroda. Sada biste želeli da pomisle, ukoliko se promenim, da sam ostareo i postao senilan, što se narodski kaže podetinjio. Radije bih pristao da umrem nego da izdam veru svojih predaka”. Patrijaršijsko sedište je premešteno iz Pećke Patrijaršije i Žiče u poslednji slobodan deo Srbije – trvđavu Smederevo.
Uvidevši propast Vizantijskog carstva i u strahu da hrišćanske relikvije padnu u turske ruke, despot Đurađ Branković za 30 hiljada dukata otkupi mošti Svetog Luke i 12. januara 1453. prenese mošti ovog svetitelja iz Epira u Smederevo. Despot Đurađ Branković se 1456. godine od kuge sklanja u dvorac u Kupiniku, ali ga 17. decembra 1456. mučki napada Mihajlo Silađi – zapovednik beogradski i šurak Jovana Hunjadija. U borbi Đurađ gubi dva prsta na ruci i nemogavši se zalečiti od zadobijenih rana – umire u petak, na Badnji dan, 1456. godine u Smederevu. Bosanski kralj Tomaš isposlova od ugarskog staleža da njegov sin Stefan Tomašević preuzme vladavinu nad srpskom despotovinom. Kada Mehmed II po treći put opsednu neosvojivo Smederevo, Stefan Tomašević ga 20. juna 1459. godine predaje bez borve, a za uzvrat iznosi blago i mošti Svetog Luke, koje će kasnije, uz ružno cenkanje, prodati Veneciji. Hadži Milan Arsenović
20. juna 1459. godine prestoni grad srpske despotovine, Smederevo je predat Turcima Osmanlijama bez borbe. Despot Lazar Branković je umro početkom 1458. godine bez muških naslednika. Srpskom despotovinom je vladalo namesništvo sastavljeno od despotove udovice Jelene Paleolog, despotovog brata slepog Stefana Brankovića i velikog vojvode Mihaila Anđelovića koji je predstavljao osmansku struju. Marta 1458. godine je Mihailo Anđelović bačen u tamnicu, a vlast preuzima slepi Stefan Branković. Smederevski dvor je pregovarao o braku bosanskog prestolonaslednika Stefana Tomaševića sa Jelenom, ćerkom despota Lazara Brankovića. Krajem marta je brak ugovoren, pa je ubrzo Stefan Tomašević postao srpski despot. Takvi događaji nisu odgovaraju sultanu Mehmedu Osvajaču koji je pokrenuo veliku vojsku na Smederevo. Videviši veliku osmansku vojsku kako nadolazi, poslednji despot sa sedištem u Smederevu, Stefan Tomašević, predao je Turcima Osmanlijama grad bez borbe, 20. juna 1459. godine.
Tvrđava Smederevo je jedinstvena ravničarska tvrđava u Evropi, na površini od 10,5 hektara, sa 25 kula i sa tri strane okružena vodom, građena u obliku nepravilnog trougla, po ugledu na Carigrad. Mali grad Smederevo, građen od 1428. do 1430. godine je bio dvor despota Đurđa Brankovića koji je vodenim rovom bio odvajen od Velikog grada. Zanimljivost arhitektonske celine Smederevske tvrđave čine Krstata kula na kojoj je uzidanom opekom ispisan tekst o vremenu gradnje tvrđave, Dunavsko platno – koje spada u najreprezentativnije građevine srpskog srednjevekovnog graditeljstva. Na njemu su četiri velika dvodelna prozora isklesana u kamenu sa gotskim i romanskim lukovima – biforama. Tu su bile despotove prostorije za stanovanje i sala za prijeme posetilaca u Smederevskoj tvrđavi. U ovoj Sali potpisan je čuveni trgovački ugovor između Venecije i Despotovine. Donžon kula Smederevske tvrđave je mesto u koju su se povlačile istaknute ličnosti prilikom turskih napada, sa zidovima debelim preko 4 metara. Po završetku Malog grada u Smederevu nastavljena je izgradnja Velikog grada Smederevske Tvrđave, o kojoj postoje mnoge legende i narodne pesme. Sve muke, nameti, napori i nevolje oko gradnje tvrđave u Smederevu, a posebno veliki kuluci zbog potrebe brze gradnje utvrđenja u svrhu odbrane od nadirućih Osmanlija, pripisani su Đurđevoj ženi Jerini, koju je narod, misleći da se utvrđenje gradi po njenoj želji, nazvao Prokletom Jerinom. U okviru Velikog grada u jugozapadnom uglu Tvrđave Smederevo, nalazio se sakralni objekat čiji se ostaci i danas mogu videti. Na osnovu dosadašnjih otkrića i saznanja ne može se sa pouzdanošću utvrditi da li je ova crkva bila pridvorna /dvorska/, ili se radi o ostacima saborne crkve Blagoveštenja, o kojoj govore savremeni pisani izvori. Veruje se da je u Velikom gradu smederevske tvrđave postojala još jedna crkva većih dimenzija i da bi ona mogla biti crkva Blagoveštenja. Ova sakralna građevina bila je mesto gde su se čuvale mošti jednog od četvorice jevanđelista, Svetog Luke koji se i danas smatra zaštitnikom grada Smedereva. Nakon konačnog pada grada u ruke osmanskih osvajača ova crkva je porušena, a fragmenti crkve su uzidani u tursko kupatilo – hamam, kao i u Vodenu kulu na ušću Jezave u Dunav, koju su Turci podigli radi bolje odbrane grada. “Firuz Aga, upravnik sultanove riznice od 1485. do 1490. godine je podigao hamam sa muškim i ženskim prostorima u okviru Smederevske tvrđave, koji je bio jedan od najprofitabilnijih građevina svoje vrste u Otomanskom carstvu. Većina građevina, iz vremena vladavine despota i tokom značajnog perioda osmanske vlasti, su bile od drveta i drugih lakih materijala, zbog čega je danas u Smederevu preostao samo mali broj ostataka starih urbanih građevina. Firuz Aga je bio od velikog poverenja i uvažavan od sultana Bajazita II i osmanskog dvora i služio je u sultanovoj ličnoj riznici do juna 1496. godine, kada je imenovan za sandžak bega u Skadru (Shkodër), a kasnije je služio kao sandžak beg Bosne, do svoje smrti decembra 1512. godine. Od osmanskog osvajanja 1459. godine do 1520-tih godina je Smederevo bio najznačajnije vojno utvrđenje evropskog dela Otomanskog carstva.” Firuz Agha and his hammam in Smederevo, Srdjan Krstic, Aleksandar Krstic.
Po završetku izgradnje, Smederevski grad je postao upravno, vojno, privredno, kulturno i crkveno sedište Srpske despotovine. Nakon smrti Đurđa Brankovića i padom Smederevske tvrđave 1459. godine su Turci sve objekte u Velikom gradu prilagodili svojim potrebama, kada podižu hamam, u čijim su zidinama otkriveni delovi džamije. Tokom narednih decenija je tvrđava Smederevo zadržala svoj vojni, privredni i urbani značaj. Posle osmanskog osvajanja Beograda, 1521. godine, Smederevska tvrđava gubi na nekadašnjem značaju i postaje pogranična tvrđava prema Ugarskoj. Tokom austrijsko-turskih ratova u 17. i 18. veku veku Austrijanci su više puta osvajali Smederevo. U Prvom svetskom ratu Smederevo je gađano artiljerijskim naoružanjem sa dunavske strane, zbog čega je Smederevska tvrđava pretrpela izuzetno teška i ozbiljna oštećenja. U Drugom svetskom ratu nemačke okupacione vlasti pretvorile su Tvrđavu Smederevo u depo za skladištenje municije i eksploziva. Ubrzo posle nemačke okupacije, 5. juna 1941. godine, došlo je do stravične eksplozije u smederevskoj tvrđavi, čija silina je nanela ogromnu štetu kako Tvrđavi i celom gradu, uz hiljade stradalih stanovnika. Tada su potpuno uništeni delovi zida i kule tvrđave Smederevo kod glavnog ulaza, jer su se našli u središtu eksplozije. Poslednji put je smederevska tvrđava postradala prilikom savezničkog bombardovanja Kraljevine Jugoslavije 1944. godine.
Danas se bogato nasleđe tvrđave u Smederevu sve bolje i uspešnije koristi za brojne kulturne događaje, manifestacije, festival i turističke svrhe. Manifestacija Smederevska Jesen spada među najstarije privredno – turističke manifestacije u Srbiji i obuhvata stogodišnju tradiciju predstavljanja blagorodnog smederevskog regiona, izuzetno sa zanimljivim kulturno-umetničkim programima, sadržajima i živopisnim specijalizovanim izlagačima – uglednim i poznatim proizvođačima grožđa, vina, voća, rakija, prirodnih sokova, proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom…..
Tura Srbija i Zapadna Bugarska
