Tvrđava Porto Palermo
Tvrđava Porto Palermo je malo živopisno utvrđenje veoma upečatljivog izgleda i misterioznog nasleđa u blizini Himare u južnoj Albaniji na prekrasnoj obali Jonskog mora. Tvrđava Porto Palermo se nalazi u zatvorenom zalivu Porto Palermo – poznatom iz drevnog istorijskog perioda kao Zaliv Panormes, koji je okružen lepo uređenim plažama, nekoliko km južno od Himare, a uzani zemljani pojas ga čini ostrvom skoro povezanim sa kopnom. Tvrđava Porto Palermo je tokom komunističkog perioda Albanije služila kao nekadašnja sovjetska baza za podmornice. Danas polunapušteni tunel i barake baze privlače pažnju posetilaca, kao i zidine i kapije utvrđenja koje je verovatno sagradio moćni Ali Paša Janjinski – Ali paša Tepelene. Direktno preko puta tvrđave Porto Palermo je crkva Svetog Nikole, koja potiče iz perioda poslednje gradnje i obnove u 19. veku, na ostacima uništene tvrđave koju je podigao car Justinijan.
Sredinom 17. veka je u Otomanskom carstvu dotadašnji način uprave u vilajetima i sandžacima – provincijama zamenjen vlašću gotovo nezavisnih lokalnih vladara, poznatih kao paše. Krajem 18. veka je sultan postavio određenog Alija iz Tepelena /1744-1824/ za pašu-upravnika najvećeg dela Epira – današnje južne Albanije – i većeg dela zaleđa Grčke. Ali paša je imao dvor u Janjini i upravljao područjem većeg dela današnje Albanije, Makedonije, Epira, Tesalije i Moreje. Alijevi preci su bili hrišćanski Šiptari koji su primili islam pod turskom najezdom. U mladosti je Ali vrludao putevima i dolinama južne Albanije, sa pištoljem okačenim na rame i jataganom za pojasom, napadajući, pljačkajući i tražeći otkup od svakoga koga je sreo. Posle nekoliko godina ovog unosnog ‘posla’, postao je bogat čovek i imao istaknut ugled među begovima u carstvu. Oženio se Eminom, ćerkom upravnika Tigre, paše iz Devlina, koji je stolovao u Argyro-Castronu – Đirokastri. Cilj upravnika Đirokastre da ruku svoje ćerke da Aliju Tepelanu je bio da ga među ostalim begovima pridobije za samostalnost vladavine od vezira, ali je Ali želeo drugo – da osvoji vlast i bogatstvo svoga tasta. Stoga je Ali paša Tepelene perfidnom prevarom uskoro isposlovao hapšenje svog tasta, kome je ubzo u Monastiru odrubljena glava. U posedu velikog bogatstva koje se dnevno uvećavalo pod njegovom okrutnom vladavinom, paša je uspeo da okupi veliki broj ratobornih i odanih vojnika, ujedinio je svoje ispostave u oba dela pašaluka – Toparha i Tesalije. Ali i njegova glavna žena Emina su imali dva sina – Muktara i Velija koji su bili vaspitani i učeni po principima njihovog oca. Ozloglašeni i brutalni Ali paša je dobio nadimak Aslan – Lav, jer je jedini njegov cilj bio da osvoji i poveća moć. U nameri da proširi svoju upravu, što bi povećavalo visinu poreza koje je plaćalo lokalno stanovništvo, osvojio je sandžake Berata, Vlore, Đirokastre i Devlina koji su se na području Butrinta graničili sa mletačkom teritorijom. Ali Paša Janjinski-Tepelene je važio za ličnost koja nema neprijatelja koji bi mogao ugroziti njegovu moć, uveren da se u apsolutnoj vlasti svest o krivici gubi kroz moć zlata! Ali Paša je učestvovao u tajnim pregovorima sa velikim silama Evrope, u nadi da stekne nezavisnost svoje uprave i bude priznat za samostalnog vladara tadašnje južne Grčke. Njegovi napori da od turskog sultana u Konstantinopolju osvoji vlast nad područjem kojim je vladao su upozorili tursku vlast da ga proglasi krivim za izdaju. Po legendi, Ali paša je imao harem sa 300 žena i 300 dečaka u saraju.
Ali Paša Janjinski je navodno sagradio tvrđavu Porto Palermo u čast svoje omiljene milosnice – prelepe Vasilise koju je oteo iz sela Pleša kada je imala 15 godina. Stari paša je verovao lepoj mladoj Vasilisi. Međutim, ona je, saznavši za njegov plan da napadne i popali grčka sela, 1822. godine pomogla ubicama koje je sultan poslao iz Konstantinopolja, davši im znak kako bi ušli u pašine odaje na ostrvu. Ubice su paši odrubili glavu i poneli je sultanu, a Vasilisa je potvrdila da je tiranin paša mrtav. Pašino obezglavljeno telo je sahranjeno u Janjini pod kovčegom od kovanog gvožđa koji još uvek stoji pored džamije pretvorene u muzej i značajnu turističku znamenitost. Janjina – glavni grad Epira je bila poslednji deo Grčke oslobođen od turske vladavine, kao sedište jednog od najpoznatijih vladara Visoke porte – albanskog Ali Paše Tepelenea. Posle Prvog Balkanskog rata 1912-1913 i potpisivanja Mira u Londonu je južni deo Janjinskog vilajeta, sa Janjinom, pripao Grčkoj, kojoj je tokom Balkanskih ratova takođe pripao severni Epir, ali je mirom u Bukureštu, kojim je završen Drugi Balkanski rat, Albanija dobila severni Epir.
Tvrđavu Porto Palermo odlikuje trougaoni oblik utvrđenja veličine 150 x 400 metara, čije zidine dostižu visinu od 20 metara. Jaki odbrambeni zidovi tvrđave Porto Palermo čuvaju čitav kraj zahvaljujući brojnim puškarnicama postavljenim ispred i sa strane. Poluostrvo na kome se tvrđava Porto Palermo nalazi je obraslo bujnim četinarskim mediteranskim biljem, a sa zidina tvrđave se pruža prekrasan pogled na ceo zaliv.
Dobro očuvana tvrđava Porto Palermo je pogrešno opisana u turističkim vodičima i u izlaganju lokalnih turističkih vodiča za utvđenje koje datira sa početka 19. veka, koje je Ali Pasha of Tepelena, budući da njen izgled svedoči o mnogo starijem utvrđenju. 1662. se Mletačka Republike plašila će je Turci prepraviti, a 1803. godine je Ali Paša ponudio tvrđavu i luku Kraljevskoj mornarici, kada je na utvrđenju bilo samo 4 ili 5 topova, što govori da je Ali paša nije smatrao značajnim za odbranu. Francuski inženjer je izgradio ovu tvrđavu u obliku petougla-pentagona, od kamenih blokova debljine 1,6 metara. Turski osvajači su pokušavali nekoliko puta da preuzmu ovo područje od Venecije i da ga koriste kao polaznu tačku osvajanja Krfa. Krajem 18. veka je Ali paša brzim naletom osvojio i stavio pod upravu nekadašnje mletačke posede, čija vladavina je ostala zapamćena do današnjih dana. Naselja su zapravo izložila opasnosti glavna utvrđenja, zbog činjenice da utvrđenje nije bilo samo uporište, već mesto za snabdevanje vojske koje daje sigurnost ljudima tokom napada. Ali paša Janjinski je osvojio obale Jonskog mora i naselja i puteve kojima se stiže do njih, te su tvrđave građene okrenute prema pretnjama koje su dolazile sa mora. Najverovatnije su tvrđavu Porto Palermo sagradili Mleci, jer ima istu trougaonu osnovu sa okruglim kulama kakvu su sagradili u Butrintu, a može se osloboditi sa mora. 1921. godine je tvrđava Porto Palermo bila nazivana mletačkim utvrđenjem. U to vreme su njeni graditelji morali biti jasno određeni na osnovu ploče iznad ulazne kapije koja danas ne postoji, ali belina kamena jasno pokazuje da ploča nije uklonjena posle mnogo decenija. Gotovo je sigurno da je na ploči bio uklesan venecijanski lav Svetog Marka. Najprihvatljivije objašnjenje greške koja se nalazi u turističkim vodičima je ponovno pisanje istorije u komunističkom periodu Albanije. Pripisivanje kolonijalnog nasleđa albanskom je nacionalistička izolaciona praksa. Tvrđava Porto Palermo bi bila podložna oštećenju iz topovske paljbe sa brda iznad, što takođe upućuje i pretpostavlja njenu raniju izgradnju, kada topovi nisu imali razvijen domet poput onih u kasnijem periodu.
Selo Qeparoi – Keparo se nalazi u blizini zaliva Porto Palermo i poseduje svoju prekrasnu plažu. Staro selo Keparo, sagrađeno na uzvišenju oko 4 km iznad današnjeg mesta, odlikuje nekoliko istorijskih znamenitosti, među kojima su trospratna kula Ali paše, manastir Svetog Dimitrija, Kuća Minela Đika. U antičko doba se selo Keparo nalazilo na brdu Kasteli. Kasnije su se stanovnici preselili nešto niže, na padinu Đivlaš, jugoistočno od brda Kasteli, da bi bili bliže svojim posedima i poljima i da izbegnu oštru zimu. Selo Keparo – Qeparo je poznato po tvrđavi Karos i naselju iz preistorijskog doba, smeštenom 450 metara iznad kamenitog uzvišenja Gradište, 3,5 km iznad mora. Originalno selo Qeparo je sagrađeno na drugoj strani uvale od današnjeg gornjeg sela Ćeparo i danas je u prilično jadnim ruševinama. Gornje selo Qeparo-Ćeparo se nalazi 300 metara nadmorske visine iznad prekrasne obale Jonskog mora. Kuće su sagrađene na povezanim nivoima i daju utisak kamenih terasa, pokrivenih zasadima maslina. Po poznatom modelu tradicionalnih primorskih sela, u centralnom javnom delu starog sela Keparo – Qeparo se nalazi nekoliko egipatskih smokava koje okružuju drevne kamene staze duž planinskih obronaka i koje vode do plaže i dalje do sela Borsh. Veći deo sela Ćeparo, oko ¾ se nalazi na vrhu padine zapadnog dela i dominira dolinom, dok je ostatak kuća smešten na padinama istočnog uzvišenja. Selo Ćeparo privlači posetioce svojim prekrasnim tradicionalnim izgledom, usklađenim sa terenom i tradicionalnom arhitekturom belo okrečenih kuća i uzanih kaldrmisanih ulica koje prate uzvišenje na kome je nastalo.
Sve staze i putevi se granaju od središnog trga, koji je zapravo proširenje kaldrmisanog puta. Kretanje kroz selo Ćeparo je moguće kamenim puteljcima koji se sužavaju tokom uspona kroz mediteransko zelenilo, jer su davno građeni i retko obnovljeni. Put koji vodi prema severu određuje granice sela i račva se na mnogo strana koje vode ka kućama ili grupi kuća. Nažalost, ovaj put je uzak i u prilično lošem stanju, a njegovo kamenje je korišćeno za niže padina u severnom dela. Većina oštećenja potiče od pastira i stada koza koji ga koriste poslednjih 15 godina. U napuštenim delovima sela Ćeparo je prirodna vegetacija prekrila sve kamene puteve, što će dovesti do daljeg propadanja. Dolina Ćeparo je duboka i uzana i napaja se vodom vrhunskog kvaliteta sa izvora. Istočni deo doline je veoma strm i pola puta do vrha visine 600 metara predstavlja prirodni greben iznad stene. Dolina se otvara prema širokom ušću i završava u dugoj peščanoj i šljunkovitoj plaži. Ima nekoliko podvodnih izvora duž obale koji omogućavaju plaže sa hladnom morskom vodom. Jedan veliki izvor je par metara od obale i razlika u boji vode mora i slatke vode se jasno vidi. Selo Keparo se nalazi 3 km severozapano od naselja Borša. Nacionalni autoput povezuje oba dela sela Ćeparo ispod i iznad puta.
