Tvrđava Novo Brdo
Novo Brdo je kasnosrednjovekovni grad i moćna srpska srednjovekovna tvrđava u južnoj srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija, na mestu najvećeg rudnika srebra i zlata i bogatog privrednog središta srednjovekovne Srbije i Srednjeg Balkana tokom srednjeg veka, od 14. do 17. veka. Tvrđava Novo Brdo se nalazi se na vrhu Male Planine, između Prilepnice i Krive Reke, severno od Gnjilana, oko 20 istočno od Prištine. Do Novog Brda se stiže dobrim, ali vijugavim asfaltnim putem, koji preseca plodno brdovito područje kosovskog Pomoravlja.
Novo Brdo obuhvata izvanredno svedočanstvo i simbol privrednog uspona srednjovekovne Srbije, njenu složenu društvenu strukturu i otvorenost prema evropskim uticajima. Bogati rudnici iz kojih je stizalo najkvalitetnije srebro, veoma cenjeno u tadašnjem svetu, omogućilo je ne samo bogatstvo grada, već i značajne prihode vladaru. Tokom burne istorije otomanskog osvajanja, upravo je opstanak srpske države do značajnog nivoa počivao na srebru iz Novog Brda. Bogatstvo Novog Brda je bilo poznato nadaleko i na savremenike je ostavljalo snažan utisak. Marko Popovic – Saint Nicholas Church, The Orthodox Cathedral of the Town of Novo Brdo.
Tvrđavu Novo Brdo je 1285. godine sagradio srpski kralj Stefan Milutin. Značajna rudarska aktivnost na Novom Brdu počela je u prvoj polovini 13. veka, za vreme vladavine srpskog kralja Stefana Vladislava. Novo Brdo se pojavljuje u istorijskim zapisima 1325. godine, već poznato kao naselje, rudarski i trgovački centar u kome su trgovci Ragužani – Dubrovčani, obavljali trgovinu i imali carinarnicu i konzula. U pismu iz te godine je kralj Vladislav obavestio vladu Republike Raguze – Dubrovačke Republike da su zakup za upotrebu rudnika Novo Brdo u celosti platili raguški trgovci. U nekim srpskim izvorima iz sedamdesetih godina 14. veka postoji svedočanstvo da je knez Lazar dodelio manastiru Ravanici godišnji prihod od 150 litara srebra sa Novog Brda. Despot Stefan Lazarević je u Novom Brdu imao svoj dvor, a 1412. godine donosi Zakon o rudnicima – novobrdski zakonik po kome je bio uređeno rudarenje i život stanovnika ovog grada. Tokom vladavine Đurađa Brankovića je Novo Brdo obezbeđivalo 14000 litara srebra zahvaljujući rudarenju bogatih nalazišta olova i srebra.
Poslednja slobodna srednjovekovna srpska teritorija je 1438. godine pala u ruke osmanlija, pod vođstvom sultana Murada II. Međutim, posle zauzimanja grada Smedereva, poslednje prestonice Kneževine Srbije, utvrđenje Novo Brdo se odupiralo otomanskom osvajanju i odbilo je predaju i kapitulaciju. Posle više od dve godine opsade, tvrđava Novo Brdo je osvojena 1441. godine. Posle dugotrajne opsade, rumelijski beglerbeg Šehabedin je 27. juna 1441. godine uspeo da osvoji Novo Brdo – najznačajniji privredni centar Srbije. Stanovnici Novog Brda i dalje nisu želeli da priznaju poraz i odmah su organizovali odbranu koju su okrutno i nemilosrdno ugušile osmanlije. Novo Brdo, opkoljeno i okupirano, ostalo je još neporaženo i nastavilo otpor sve do 01. juna 1455. godine, kada je, posle četrdeset dana žestokog otpora i dužeg i teškog osmanlijskog bombardovanja topovima, Novo Brdo konačno kapituliralo. Sultan Mehmed Osvajač je ušao u grad i naredio surovo pogubljene plemstva Novog Brda. Ostakak južne Srbije je ubrzo potom osvojen. Osmanlije su prisilile opkoljeno stanovništvo Novog Brda na predaju, a svi ljudi istaknutog ranga ili značaja, kao i svi radno sposobni muškarci srpske vojske su obezglavljeni po naredbi sultana Mehmeda. Procenjeno je da je 320 dečaka odvedeno u janjičare, a oko 700 devojčica i mladih žena je dato osmanskim vojnicima i komandantima.
Opsada i njene posledice su opisane u sećanjima stanovnika Novog Brda, među kojima je Konstantin Mihailović, koji je bio jedan od odvedenih dečaka u janjičare. U Novom Brdu su boravili mogi talentovani srpski pisci i umetnici, među kojima su najistaknutiji bili Konstantin Mihailović i Vladislav Gramatičar, dok je među preživelima opsade bio Dimitrije Dimitrijević Kantakuzin, pesnik smrti, neosporno jedan od najtalentovanijih i najoriginalnijih srpskih srednjovekovnih pesnika, koji je napisao “Himne Svetom Dimitriju” i “Uništenje Dakije”. Dimitrije je rođen 1435. godine u Novom Brdu, u vreme vladavine despota Đurđa Brankovića. Dimitrije, tada dvadesetogodišnjak, bio je svedok scena genocida, zverstava i smrti u Novom Brdu, što je očigledno ostavilo neizbrisiv trag na njega, te je bio opsednut tranzitivnošću života i snagom smrti. Smrt je postala stalno prisutna misao, stalni pratilac, mučitelj, centralna tema i ponavljajući motiv njegovih književnih dela. Dimitrije je imao još jedno tragično iskustvo, prema nekim hronikama, sultan Mehmed Osvajač je pogubio nekoliko članova porodice Dimitrijević-Kantakuzin u Srbiji. Dimitrijeva sestra Janja je po nalogu sultana Mehmeda II pogubljena u Carigradu u septembru 1477. godine, zajedno sa svoja dva mlađa brata Aleksom i Đorđem, svoja četiri sina i dvanaest unuka. Mara Branković, ćerka Đurađa Brankovića je bila udata za sultana Murada II, ali nije uspela da spreči ovo krvoproliće. Dimitrije je nekako preživeo ovaj masakr, napustio Novo Brdo i nastanio se u blizini Crnog mora, sa preživelim rođacima. Tamo je umro, tačna godina smrti nije poznata.
Turski istoričar Dursun-beg je sredinom 15. veka opisao grad i tvrđavu Novo Brdo kao “središte svih zemalja” široke autonomije u okviru srpske despotovine i veliki grad “kao jedan majdan zlata i srebra”. Relativno zatišje tokom prve četiri decenije 15. veka srpske države je omogućilo da proizvodnja rudnika na raskršću značajnih karavanskih puteva dostigne vrhunac i da Novo Brdo izbije na prvo mesto u jugoistočnoj Evropi po količini izvađene rude. Srpska rudarska naselja Novog Brda i okoline, sa brojnim kolonijama latinskog stanovništva i učenim ličnostima, među kojima je bilo i Grka izbeglih pred Turcima, imala su kosmopolitski karakter i brojala oko 10000 stanovnika. U vreme vladavine srpskog despota Stefana Lazarevića i njegovog naslednika Đurđa Brankovića je Novo Brdo zadovoljavalo 20% evropske potrebe za srebrom. Despot Stefan Lazarević je 1412. godine objavio “Zakonik o rudnicima“, sa zakonima i pravilima o rudarenju, kao i posebnim delom kojim se uređuje život u Novom Brdu, tada najvećem rudniku na Balkanu. Time je Lazarević dodatno pojačao razvoj srpskog rudarstva, koje je bilo glavna privredna grada tadašnje Srbije, tako da je krajem njegove vladavine Srbija bila jedan od najvećih proizvođača srebra u Evropi.
Kao značajan privredni centar srpske srednjovekovne države, pre nego što će pasti u 350 godina dugo ropstvo pod Osmanlijama, Novo Brdo na Kosovu u blizini Prištine se posebno izdvajalo kao ‘majka svih srpskih gradova’, jer je srpskim vladarima i despotima donosilo godišnje više od 200 hiljada dukata. Godišnje se prema tome iz novobrdskih rudnika nije moglo vaditi manje od 7 tona zlata, a ovaj obim proizvodnje je sačuvao i spasio italijansku ekonomiju i smanjio tamošnju monetarnu krizu početkom 15. veka. Za vreme vladavine cara Dušana Novo Brdo postaje jedan od najvažnijih rudnika srpske imperije, u kome postoji kovnica novca, sa velikim nalazištima iz kojih se Hilandaru poklanjalo 87 kg srebra. Despot Đurađ Branković vek kasnije, posle prvog pada Srbije, predaje Dubrovčanima na čuvanje 50 hiljada dukata i skoro 2,5 tone srebra !
Nije tačno poznato i precizno određeno kada je grad Novo Brdo osnovan, ali se zna da se u istorijskim spisima prvi put pominje 1319. godine, na samom kraju vladavine kralja Milutina. Tvrđava Novo Brdo se nalazila na uzvišenom bregu na 1100 metara nadmorske visine i sastojala se od manjeg Gornjeg i većeg Donjeg grada, koji su delili jedan zajednički zid i bili povezani kapijom. U manjem delu novobrdskog grada je bila smeštena vojna posada i verovatno deo gradske uprave, dok su u većem, gde se danas naziru ostaci zgrada i skladišta, verovatno živeli najuticajniji stanovnici Novobrđani. Grad Novo Brdo je osnovan početkom 14. veka, a sredinom istog veka postaje najznačajnije i najveće rudarsko naselje i urbano središte srednjovekovne Srbije, odakle je eksploatisano zlato i srebro kojim se trgovalo u čitavom regionu, a posebno sa Dubrovnikom. Osim srpskog stanovništva, u gradu Novom Brdu su živeli rudari Sasi, Dubrovčani i Grci. Novo Brdo je bio značajan rudarski i trgovački centar Srbije toga doba, sa velikom srednjovekovnom tvrđavom, sagrađenom na vrhu napuštenog vulkana. Plemeniti metali su se iz Novog Brda najviše izvozili za Siciliju, u Abruco, Toskanu i posebnu u Veneciju, putem veštih dubrovačkih trgovaca i karavanskim putevima prema Republici Svetog Vlaha i prema zetskim lukama.
Ostaci Novog Brda, sa nekadašnjim delovima za stanovanje, koji okružuju čitavo utvrđenje, mogu se i danas jasno videti. Južno od grada Novog Brda otkriveni su i ostaci crkve koju su podigli Sasi i Dubrovčani, tzv. Saška crkva. Gradska crkva u Novom Brdu je bila posvećena Svetom Nikoli i njeni dobro očuvani temelji se danas vide. U ovoj crkvi je pronađeno 900 grobova. Tokom nedavnih istraživanja u 2015. godini na tvrđavi Novo Brdo su otkriveni iznenađujući rezultati, jer su stručnjaci iskopali raznovrsne nalaze, kao što su temelji srednjovekovne crkve sa ostacima fresaka, palata, trg, ulice, toplo kupatilo, dve cisterne sa bunarima, itd …
U unutrašnjem zidu tvrđave Novo Brdo je vidljiv veliki krst, ugrađen u stene. Dvorac ili tvrđavu Novo Brdo su lokalni stanovnici u prošlosti smatrali da potiče iz vremena Vizantije i srednjovekovne srpske države, jer se Novo Brdo prvi put pominje u istorijskim dokumentima iz 1326. godine. U vreme vlasti cara Stefana Dušana ovde u Novom Brdu je radila kovnica novca, a od 1349. godine kovali su se groševi sa nazivom grada. Tvrđavu Novo Brdo čine Gornji i Donji grad sa osam kula. Grad Novo Brdo je imao svoj gradski i rudarski statut, tj Zakonik o rudnicima (donet 1412.), kao i kovnicu novca, zbog čega je i u Evropi nazivan „Srebrno brdo“. Grad Novo Brdo je najduže pružao otpor Turcima iz svojih obližnjih utvrđenja, Prizrenca i Prilepca, posebno u opsadama 1412. i 1427. godine, dok nije konačno zauzet i osvojen od Osmanlija 1455. godine. Od tada tvrđava Novo Brdo gubi svoj raniji značaj i ugled, te je konačno potpuno napuštena početkom 17. veka.
Po predanju Turaka iz Novog Brda, kao i po generalnom predanju gnjilanskog kraja, a posebno po predanju porodice Džinić iz Gnjilana, naselje Novo Brdo je nastalo kada je utvrđenje izgubilo svoj upravni i administrativni značaj, kada je vlast nad regionom preuzela porodica Džinić. Porodica begova Džinića /nekadašnja porodica Gjinoli/ se doselila na Kosovo iz severne Albanije u 18. veku. Njihova vlast je porasla do te mere da je zbacila vladavinu drugih turskih vladara u Prištini, preuzevši u svoje ruke vlast nad čitavim područjem. Slaba turska uprava im je priznala vladarski status i dodelila im upravu nad ovim područjem Kosova. U nameri da prošire svoju vlast, begovi Džinići su se proglasili vladarima područja Novog Brda, kada su pogubili dizdara koji je upravljao tom kazom koja je tada obuhvatala i područje Gnjilana i Pomoravlja. Gjinoli – Džinići su krajem 18. veka središte novobrdskog kadiluka prebacili u Gnjilane i u njemu izgradili konak, stvorivši oko svoje rezidencije čitluk /sistem upravljanja zemljom u Otomanskom carstvu koji je omogućavao moćnim vojnim oficirima da za svoje zasluge od sultana traže i dobijaju zemlju, uz mogućnost da upravljanje zemljom prenose svojim sinovima/sa nekoliko kuća Srba čivčija /zavisnih seljaka bez nepokretne imovine/.
“Od početka 18. veka Vučitrnskim sandžakom kao paše upravljali su članovi porodice Džinoli, potomci Džin Ali-paše, rodonačelnika “pašinske dinasije”. Već je rodonačelnik Džin Ali-paša, do polovine 18. veka putem zakupa bezmalo svih državnih prihoda u sandžaku, preuzeo u svoje ruke gotovo sve prerogative centralnih vlasti. Pomoću spletki na Porti i nasilja, članovima svoje porodice istovremeno je obezbedio vlast nad Novobrdskim kadilukom i tako stvorio pašaluk na prostoru geografskog Kosova i dela Kosovskog Pomoravlja, u kojem je vlast Džinolija bila snažnija od sultanove. …. Poput svojih prethodnika i Jašar paša je u zakup uzeo gotovo sve državne prihode u pašaluku, a bogatstvo porodice ojačavao je čitlučenjem čitavih kosovskih sela, trgovinom i izdavanje u zakup dućana u Prištini, koje je uzurpirao ili izgradio. Srpska istoriografija je od kraja 19. pa kroz ceo 20. veka poslednjeg polunezavisnog prištinskog pašu označavala kao krivca za proređivanje srpskog pravoslavnog življa na Kosovu, tvrdeći da je naseljavanjem i protežiranjem muslimanskih Arbanasa sistematski menjao etničku i versu sliku oblasti kojom je upravljao na štetu pravoslavnih Srba. Pored naseljavanja Arbanasa, paši je u istoriografiji na teret stavljen progon pravoslavne crkve, očitavan kroz rušenje hramova po njegovoj zapovesti”. Uroš Šešum – Uloga Jašar paše Džinolija u razaranju srpsih sakralnih spomenika na Kosovu
Po predanju je poslednji turski vladar Novog Brda bio Abdul Fetaf ef, koji je umro 1778. /ili 1764. godine/. Džamija sa turbetom u Novom Brdu je dobro očuvana i može se posetiti. Radovi na istraživanju i obnovi tvrđave i grada Novog Brda su u toku. Posetiocima tvrđave Novo Brdo se toplo preporučuje da se osveže u obližnjem kafeu, ili u originalnom seoskom turističkom domaćinstvu u selu Zebincu, koje se generacijama uspešno porodično bavi poljoprivrednom proizvodnjom i priprema vrhunski kvalitetnu hranu, a takođe omogućava upoznavanje autentičnog načina života i običaja stanovnika ovog kraja Kosova i Metohije.