Tvrđava Bač

Tvrđava Bač je impresivna srednjevekovna tvrđava u severozapadnom delu Vojvodine. Tvrđava Bač predstavlja spomenik kulture Republike Srbije od izuzetnog značaja, nalazi se u blizini nekadašnjeg slavnog grada Bača i najstarija je tvrđava u Vojvodini, po kojoj je nazvano područje Bačke. Tvrđava Bač je izgrađena na meandrima reke Mostonge i može joj se pristupiti samo preko mostova. Bač je centar opštine koja se sastoji od šest naselja, udaljen 62 km od Novog Sada i 150 km od Beograda. Opština Bač je pogranični grad, jer je leva obala Dunava, duga 43 km, njena zapadna granica sa Republikom Hrvatskom.

Prvi tragovi o Baču potiču još iz perioda vladavine cara Justinijana I, kada car pominje Bač u svom pismu 535. godine. Bač je 873. godine bilo avarsko utvrđenje. Za vreme vladavine dinastije Arpadovića, Bač je bio kraljevski grad i sedište biskupije. Godine 1241. u Bač su upali Mongoli i teško ga razorili. Tvrđava Bač je izgrađena u vreme mađarskog kralja Karla Roberta I / 1310-1342./. Tada je postojalo osam kula, razne dvorane upravnika okruga, hodnici, prostori za stražare, kuhinja, bunar, štala, itd. Bačka tvrđava je veoma brzo postala važno vojno, političko, kulturno i crkveno sedište, a njena kula je služila kao značajan deo odbrambenog sistema tvrđave, ali i kao osmatračnica.

Osnovu tvrđave Bač čini nepravilni petougaonik sa četiri isturene kule na uglovima koje su međusobno bile povezane obimnim zidom, danas samo delimično sačuvanim. Kule su različitih oblika i dimenzija. Tri ugaone kule imaju kružnu osnovu, dok je severozapadna kula četvorougaone osnove. Jedini slobodnostojeći i obnovljeni objekat unutar tvrđave Bač je donžon kula, kvadratne osnove, smeštena u istočnom delu tvrđave. Sa južne strane nalaze se ostaci izdvojene odbrambene kule – barbakana.

Od Mohačke bitke 1529. godine, grad i tvrđava Bač su bili pod turskom upravom. Iz tog perioda potiču i zapisi o tvrđavi Bač u putopisima Evlije Čelebije. Prema zapisima putnika, grad je bio okružen širokim krugom odbrambenih rovova ispunjenih vodom. Tokom perioda Rakocijeve pobune /1703-1711./ tvrđava  Bač je spaljena, uništena i napuštena, posle čega nije više obnavljana.

Početkom 20. veka manastir su preuzeli franjevci iz ugarske-mađarske provincije Svetog Ivana Kapistrana. Siromaštvo bratstva doprinelo je očuvanju stilske čistoće predhodnih faza u izgradnji, što je 1908. godine sprečilo planiranu i očekivanu neo-stilsku obnovu. Nakon 1923. godine, manastir u Baču je pripadao hrvatskoj provinciji Svetog Ćirila i Metodija, jer su se granice promenile i 1918. godine je stvorena Jugoslavija /Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca/. Posle Drugog svetskog rata, službe za zaštitu spomenika kulture vrše procenu i zakonom iz 1951. određuju zaštitu manastira. Tvrđava Bač je ostala najbolje očuvana srednjovekovna tvrđava u Vojvodini. U Baču danas postoje ostaci nekadašnje tvrđave čija je osnova u obliku nepravilnog pentagona. U ruševinama tvrđave Bač postoje četiri bočna i jedan centralni toranj visine 18 metara koji je delimično obnovljen.

Franjevački manastir u Baču je retko kulturno nasleđe Srbije, izuzetne lepote. Nalazi se u samom centru Bača, na jugozapadu Bačke koja je dobila ime po ovom drevnom gradu. Franjevački manastir u Baču se nalazi u prekrasnom okruženju srednjovekovne celine i poseduje 45 metara visok zvonik. Crkva Uspenja Bogorodice ima jedan uzan i dugačak brod usmeren u pravcu istok-zapad i petostranu apsidu i oltar na istoku.  Na južnoj strani crkve nalazi se masivan, visoki zvonik, ojačan  kosim kontra-utvrđenjima. Krstoobrazni svodovi, ojačani gotskim kamenim delovima su vezani za riznicu pilastera sa tri prostora naosa u širini oltara. Ostatak broda crkve je ispunjen polukružnim svodovima, a sagrađena su dva kontra utvrđenja duž severozapadne strane crkve. Sredina severnog zida je otvorena na tri mesta da bi se omogućio pristup dodatnim kapelama pokrivenim jednim krovom. Tokom izvođenja istraživanja i radova na održavanju, u južnom zidu je otkrivena niša Mihrab, što svedoči o vremenu kada je tokom turske vladavine, crkva pretvorena u džamiju. U gornjem delu crkve nalazi se prostor za hor sa orguljama iz 1827. godine. Prepoznatljiv manastirski kompleks u Baču u obliku kvadrata sa unutrašnjim dvorištem se sastoji od crkve Uspenja Bogorodice sa zvonikom dodatim duž njene zapadne strane i tri jednospratna krila izgrađenih na njenoj južnoj strani. Današnji franjevački manastirski kompleks u Baču razvijao se tokom vremenskog perioda od šest vekova. Struktura kompleksa u Baču se sastoji od romanske, gotske, renesansne, islamske i barokne arhitekture. Bogata riznica, stare knjige, slike, skulpture, liturgijske odore i ostali predmeti svedoče o životu ovog kultnog mesta.

Manastir je postepeno obnavljan tokom 18. veka, najverovatnije na ostacima starijih manastirskih objekata, što treba da bude potvrđeno arheološkim istraživanjima. U prizemlju, postoje zajedničke prostorije /Franjevačka soba, vešernica, kuhinja, destilerija, trpezarija/ koje su povezane dvoranom. Na prvom spratu se nalaze brojne prostorije u kojima su čuvaju stari nameštaj, inventar i liturgijske odore i predmeti. Hala iz koje se ulazi u prostorije nekada je bila otvorena. Posebna pažnja se mora posvetiti biblioteci u kojoj, pored retkih i vrednih knjiga, postoje registri, muzičke knjige i verodostojna maketa manastira. Tokom barokne obnove franjevačkog manastira u Baču, spoljašnji delovi crkve i konaka su izjednačeni što je izazvalo značajne promene na spoljašnjoj fasadi crkve, jer je izjednačavanjem visina objekata kompleksa apsida produžena. Tako su se autentične i živopisne romano-gotičke površine izgrađene od cigala i kamena sa uskim prozorima, značajno promenile, što je umanjilo vrednost manastira. Ostatak fasade je omalterisan. Duž zapadnog zabata dodati su portal i potkrovlje, oblikovani u skladu sa baroknim stilom.

Tokom dugog perioda postojanja, Franjevački manastir u Baču je bio ugrožen vlagom. Pretnja nije samo visok nivo podzemnih voda, nego i nerešen problem drenažnog sistema. Takođe, ne postoje trotoari oko objekata. Voda probija u podrume i kripte, onda se podiže i oštećuje građevinski materijal, posebno cigle i umetnička dela. Monaška zajednica se sastoji od samo jednog fratra! Broj ljudi koji održavaju manastir se konstantno smanjuje. Ukoliko se ne pruži više pomoći manastiru, neće biti moguće izvršiti sanaciju vlažnih zidova niti otvoriti kapije manastira za posetioce. Godine 1965. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture je izradio dokumentaciju postojećeg stanja, a izvršena su i arheološka istraživanja unutar crkve, kao i na spoljašnjoj strani. Problem očuvanja kompleksa i zaštićenog okruženja uključen je u prostorne planove opštine Bač /izrada planova u toku/  i u opšti plan za regulisanje Bača. Razvojni projekat integrativne zaštite nasleđa opštine Bač – “Bač kroz istoriju” određuje franjevački samostan za jedan od četiri najvažnijih kulturnih dobara, pored srednjovekovnih tvrđava, pravoslavnog manastira Bođani i turskog kupatila – hamama. Projekat obnove i konzervacije tvrđave Bač je pod zaštitom UNESCO-a i 2018. godine nagrađen priznanjem EU za kulturno nasleđe “Evropa Nostra”.

Tvrđava u Baču je najbolje očuvana srednjevekovna utvrđena celina u Vojvodini koja pripada tipu “vodenog grada”, osmišljenog da brani grad u močvarnim, ravnim terenima. Tvrđava Bač je veoma važan višeslojni lokalitet i istorijsko mesto. Tokom arheoloških iskopavanja 2004.-2006. istražen je objekat prislonjen uz severoistočni bedem, definisan kao palata, kao i cisterna kružne osnove na prostoru između donžon kule i jugoistočnog bedema.

Posetioci Tvrđave Bač imaju na raspolaganju mogućnost organizovanja radionica “Mladi arheolozi”, “Život u srednjevekovnom zamku” i sličnih koje, posebno deci i mladima, potpuno odovarajuće i kvalitetno pruža doživljaje ovog zanimljivog istorijskog mesta.