Stari Ras – Stara Srbija
Stari Ras je srednjovekovna celina ostataka srpskog dvora, cisterne za vodu i drugih spomenika na brdu Gradina, 11 km zapadno od Novog Pazara, na mestu sedišta nekadašnje srpske srednjovekovne države, na kome su se u srednjem veku spajali putevi sa zapada i juga i vodili dalje ka istoku. Lokalitet nalazišta Starog Rasa se sastoji od više spomenika i ostataka, a najznačajniji lokaliteti su: Gradina i naselje na Pazarištu sa Podgrađem, Trgovište, Gradina u Postenju, pećina sa manastirom Svetog arhanđela, Reljina gradina, crkva u Naprelju i ‘latinska crkva’ u Postenju. Pretpostavlja se da je ovaj lokalitet nastao u vreme vladavine Jovana II Komnina, 1118-1143. Detaljna multidisciplinarna istraživanja su u toku, posle kojih ce naučnici biti u situaciji da odrede tačnu poziciju Starog Rasa, među nekoliko lokacija.
300 km južno od Beograda, 8 km od Novog Pazara, na putu koji vodi ka Manastiru Sopoćani, na Pazarištu, nalaze se ostaci monumentalne tvrdave Gradina iz 9. veka. Lokalitet Ras-Postenje u blizini Novog Pazara je delimično istražen, ali su arheolozi na osnovu postojećih nalaza utvrdili da se radi o najvećem utvrđenju na području Rasa. Pogodan položaj na području Stare Srbije, u dolini reke Raške, na raskrsnici između Jadranskog mora i države Zete, Bosne na zapadu i Kosova na istoku, doprineo je da Stari Ras postane prvo sedište srednjovekovne srpske države.
Od srednjovekovnih objekata u ovoj oblasti se samo tri mogu sa sigurnošću identifikovati : Crkva svetih apostola Petra i Pavla (Petrova crkva), manastir Đurđevi stupovi i selo Deževo, u kome je 1282. kralj Stefan Dragutin (1276—1282) prepustio presto svom mlađem bratu, Stefanu Urošu II Milutinu (1282—1321). Celina Starog Rasa, zajedno sa Crkvom Svetih Apostola Petra i Pavla, Manastirom Đurđevi Stupovi i Manastirom Sopoćani, predstavlja UNESCO kulturnu baštinu, remek delo ljudske kreativnosti i jedinstveno svedočanstvo kulturne tradicije Srbije – Stari Ras.
Ras je osnovan između 8. i 10. veka, kada postaje centar srednjovekovne srpske države. Ras (antička Arsa) i gradina u Postenju su najveća i jedina rimska utvrđenja (od nekadasnjih dvadeset u ovom području) koja su obnovljena i korišćena u srednjem veku. Arheolozi su u Rasu otkrili ostavu novca kralja Stefana Radoslava – prvi srpski kovani novac, oružje, romaničku činiju poreklom iz severne Nemačke, kameni kalup za livenje medaljona Bogorodice sa Hristom…. Ras, najznamenitije utvrđenje na istočnoj granici srpskih država ranog srednjeg veka je preko latinskog oblika Rascia postalo ime za celu srednjovekovnu Srbiju, po čemu su i Srbi nosili ime Rašani. Ime Ras prvi put se spominje u srednjovekovnim izvorima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita.
Jedan od lokaliteta Starog Rasa, Gradina na Pazarištu sa donjim gradom Trgovištem se nalazi na 11 kilometara zapadno od Novog Pazara, u blizini manastira Sopoćana. Ovo je nekadašnje monumentalno utvrđenje na ušću reka Raške i Ibra, sa posebnim oblicima gradnje koja je uticala na izgled pejsaža, u kome je snabdevanje vodom bilo vrlo značajno. Stari Ras je najznačajnija srpska kulturna znamenitost, podignuta na istočnoj granici srpske kasnoantičke i srednjovekovne države. Utvrđenje Ras je smešteno na vrhu planinskog grebena i ima oblik nepravilnog četvorougla, dužine 180 metara, a širine od 20 do 60 metara. Jedna strana utvrđenja Stari Ras ide vrhom grebena od koga se teren obrušava pod velikim nagibom, pa je prilaz sa te strane gotovo nemoguć. Druga strana tvrđave Stari Ras se prostire paralelno sa njom po blažoj padini i ojačana je sa četiri manje i jednom velikom kulom, verovatno donžon kulom. Ova kula je polukružne osnove, prečnika 8 metara. Bedemi Starog Rasa, debljine od 1,5 do 2,2 metara su izgrađeni od lomljenog kamena i krečnog maltera, a imali su stazu sa zupcima. U unutrašnjosti utvrđenja Ras se nalazio dvorac koji je bio naslonjen na najveću kulu. U grad Ras se ulazilo kroz dve kapije sa zapadne i južne strane. Glavna kapija se nalazila sa zapadne strane i bila je branjena sa dve polukružne kule nejednakih dimenzija. Ovakav izgled je utvrđenje najverovatnije dobilo oko 1149. godine. Iz ranijeg perioda grada su otkriveni i ostaci kasnoantičkog bedema na prostoru Severnog sektora. Ovaj bedem je bio ojačan jednom kulom pravougaone osnove.
Nakon što se Srbija u 12. veku proširila na istok, te sredinom 14. veka zauzimala prostor od Dunava do Korintskog Zaliva i od Trakije do Jadranskog mora, Ras je ostao u središtu države značajnog verskog i kulturnog identiteta. Ovde je, tokom vladavine Radoslava Nemanjića, 1230. godine radila prva srpska kovnica novca. Stradao je u požaru 1233. godine, kada je srpska vlastela svrgnula sa vlasti Kralja Radoslava i dovela njegovog brata Vladislava. Kasnije je potpuno uništen od Turaka, tako da se danas od slavnog Rasa, mogu videti samo ostaci zidina nepravilnog oblika, ojačani sa pet kula, dok se unutar njih razaznaju osnove nekoliko objekata. Danas je grad Stari Ras u nezaštićenim ruševinama okruženja grada Novog Pazara, koji je nastao kao trgovačko središte srednjovekovnog Rasa – Yeni Pazar. Od 1979. godine je Ras, zajedno sa Crkvom Svetih apostola Petra i Pavla – Petrovom crkvom, manastirom Đurđevi Stupovi i manastirom Sopoćani, deo svetskog UNESCO kulturnog nasleđa.
Srednjovekovni gradovi Srbije, okruženi zidinama su svakako među najromantičnijim mestima koje treba posetiti i upoznati. Do danas su dobro očuvali svoju srednjovekovnu atmosferu, koju lako možete prepoznati ako zamislite vojnike koji čuvaju kapije, vojske koje pokušavaju da osvoje utvrđeni grad, srednjovekovne trgove i pijace… Stoga, krenimo na putovanje kroz Srbiju i njeno uzbudljivo srednjovekovno doba !