Srpski tradicionalni instrumenti
Radojka Živković (1923- 2002) legenda naše izvorne narodne muzike, dobila je 2005. godine posthumno svetsko priznanje za staž dug 71 godinu, kada je upisana u Ginisovu knjigu rekorda kao profesionalni harmonikaš sa najdužim stažom na muzičkoj sceni na svetu. Za interpretaciju je dobila nekoliko nagrada, od kojih su Nagrada van konkurencije sa međunarodnog festivala u Langolenu, Velika Britanija, 1954. godine, za izuzetnu muzikalnost i virtuozitet i Nagrada “Vlastimir Pavlović Carevac”, 1966. godine. Sa Radojkom Živković je 1956. godine snimljen muzički dokumentari film za UNESCO. Radojka Živković je bila i kompozitor brojnih igara – kola i pesama u narodnom duhu. U svojoj bogatoj karijeri sama, sa suprugom Tinetom ili svojim ansamblom je Radojka održala preko 11500 koncerata, od kojih 700 u inostranstvu, počev od Bugarske, Francuske, Švedske, Engleske, Švajcarske i Austrije do SAD. Nastupala je u mnogim radio i TV centrima. Njena interpretacija joj je donela veliku popularnost kod ljubitelja narodne muzike i priznanja muzičkih stručnjaka.
Bogato kulturno nasleđe Srbije i danas nadahnjuje brojne umetnike da stvaraju dela visoke umetničke vrednosti koja privlače pažnju publike. Među njima su i članovi igračke grupe UNA SAGA SERBICA čiji su muzičko-scenski nastupi bazirani na raznolikosti ritmova Srbije i Balkana i pravi spektakli, jer “Lepota Balkana, njegova istorija, nasleđe, kultura, a nadasve njegove igre, neiscrpan su izvor inspiracije mnogih umetnika. Povezujući korake, reči, note, boje i ljude, došli smo na ideju da stvorimo jedan nov ugao gledanja na kulturu igara sa ovih prostora i time prikažemo, na jedinstven način, svu lepotu vremena koje je za nama”.…..
Tamburica
Tamburica /deminutiv od tambura/ je jedan od najpopularnijih intrumenata u narodnoj muzici Srbije, posebno u Vojvodini, kao i Hrvatskoj i Slavoniji. Tamburica je žičani instrument sličan mandolini u Italiji, banduri u Ukrajini i balalajci u Rusiji. Reč tambura verovatno potiče od persijske reči “denbar” ili arapske “tambur” i prvi put se pominje u 14. veku, kada se pojavljuje u Bosni , te kasnije u Bačkoj i Slavoniji. Osnovni oblici tamburice su : samica /tri dvostruke žice/, bisernica /dve dvostruke dve jednostruke žice, četiri tona/, prim /jedna dvostruka i tri jednostruke žice, četiri tona, bas-prim ili brač /dve dvostruke i dve jednostruke žice, dva tona/, čelavić /dve dvostruke i dve jednostruke žice, četiri tona, čelo /četiri žice/, bas ili berda /četiri žice/ i burgija ili kontra /jedna dvostuka i tri jednostruke žice, četiri tona/. Stila i način sviranja tamburice zavisi od štimovanja žica. Tamburaški orkestar može imati različit broj clanova, od tri do velikog orkestra. Osnovna trojka se sastoji od prima, kontre i čela. Veliki orkestar sačinjava bas-prim i bas-prim-trio tamburica.
Janika Balaž, čuveni muzičar, vođa tamburaškog orkestra iz Vojvodine, rođen 23.12.1925. godine u Lukinom Selu kod Zrenjanina (ranije Petrovgrada), umro 12.11.1988. u Novom Sadu. Janika Balaž je odrastao u mađarskoj romskoj porodici bogate muzičke tradicije, što je bio genetski preduslov da izraste u velikog muzičara. Janika Balaž je detinjstvo proveo u Bečeju, gde je sa 10 godina u lokalnoj kafani počeo da svira violinu. Shvativši da neće postati najbolji violinista, preorijentisao se na tamburicu, “prim” ili “bisernicu”, od koje se nije odvajao do kraja života. Kasnije je Janika Balaž svirao sa orkestrom “Braća Kozaci” u okolini Subotice i Horgoša. Od 1948. do 1951. godine je Janika svirao u Radio Titogradu (današnja Podgorica u Crnoj Gori), gde je usavršio svoj talenat sviranja tamburice do majstorskog stila. Janika Balaž je radio u Radio Novom Sadu, od osnivanja 1951. godine, do kraja života, gde je bio član Velikog tamburaškog orkestra. Provodio je noći u čuvenim kafanama Novog Sada i na Petrovaradinskoj tvrđavi, svirajući sa svojim orkestrom “Osam tamburasa”. Tokom karijere, Janika je svirao na koncertima širom sveta, uključujući 36 nastupa u pariskoj Olimpiji. Imao je ponude za učitelja tamburice iz Amerike i Rusije, ali nije ih prihvatio, ostavši veran svom Novom Sadu, sve do smrti 1988. godine. Janika Balaž je učestvovao u mnogim igranim i dokumentarnim filmovima. Pesme “Osam tamburaša sa Petrovaradina” i “Primaš” su posvećene Janiki Balažu. Tokom karijere Janika Balaž je svirao sa mnogim poznatim umetnicima, među kojima su najpoznatiji Zvonko Bogdan i Julija Bisak. Nakon smrti, Grad Novi Sad je Janiki Balažu podigao spomenik, rad vajara Lasla Silađija, koji se nalazi na malom trgu sa pogledom preko Dunava na Petrovaradinsku tvrđavu.
Truba
Truba je aerofoni limeni duvački instrument koji je kod nas donet s kraja XIX veka od strane ratnika-isluženih vojnih trubača, koji su se pridružili postojećim seoskim muzikantima. Narod je prihvatio trubu kao da je oduvek tu. Posle drugog svetskog rata u Srbiji se trubaštvo naročito razvilo u tri regiona i to: okolina Užica i Čačka, okolina Boljevca i Zaječara i okolina Vranja i Leskovca. Prvi Dragačevski sabor u Guči održan je 14.oktobra 1961. godine na dan Pokrova presvete Bogorodice u crkvenoj porti. Danas je Dragačevski Sabor trubača jedan od najvećih festivala na svetu.
Orkestar Bakije Bakica – Svekrvino kolo
Orkestar Bakije Bakica – Romski cocek
Šaban Bajramović i Orkestar Bakija Bakić- Ja Lavala Lavala
Gusle
Gusle predstavljaju gudački žičani instrument za pratnju srpskih tradicionalnih epskih pesamama i imaju značajnu istorijsku ulogu. Uz pomoć ovog drevnog instrumenta su opevani najvažniji događaji iz prošlosti srpskog naroda i države, čime su gusle bile i ostale izvor narodnog pamćenja, večiti čuvar istine i verni saborac našeg naroda u borbi za opstanak. Pevanje uz gusle čini deo reprezentativne UNESCO liste nematerijalnog kulturo nasleđa čovečanstva.
Gusle se obično izrađuju iz jednog komada drveta i sastoji se iz sledećih delova: glava najčešće u obliku životinjske (konj, divokoza, zmija) ili ljudske figure (narodni junaci), vrat koji se završava glavom i nema prečnica (pragova), jer se strune ne pritiskaju na njega, već se prsti samo ovlaš naslanjaju na nju pri sviranju, karlica zdelasto izdubljenog rezonantnog tela, preko kojeg se razapinje štavljena koža (jagnjeća, jareća, ovčija, zečija) izbuši se pet do deset rupica na koži radi boljeg zvuka, zatim čivija utaknuta ispod glave koja služi za zatezanje strune, kobilica preko koje prelazi struna iznad razapete kože. Struna gusala sadrži preko 60 struna iz konjskog repa. Gudalo gusala je obično od tvrđeg drveta, lučnog izgleda, sa oko 40 konjskih struna, a luk se produžava u ručku za koju se desnom rukom pri sviranju drži gudalo i njegovim prevlačenjem preko zategnute strune – proizvodi zvuk. Gusle se najčešće izrađuju od javorovog drveta, a može i od oraha i hrasta.
Tokom dugog ropstva pod osmanskom upravom (1459-1804) su Srbi čuvali svoju istoriju kroz epske pesme, polu-recitujući i polu-pevajući ih uz žičani instrument gusle. Određena epska tradicija je negovana u pesmama u kojima Lazar, moćni knez postaje car, iako su Srbi imali samo jednog istinskog cara – Stefana Dušana (“silnog”), čije se carstvo raspalo u naknadnim sukobima plemstva. Lazar Hrebeljanović nije bio čak ni kralj, jer je ta titula pripadala dvojici braće Vukašinu i Uglješi koji su poginuli 1371. godine u turskoj zasedi na reci Marici, u današnjoj Bugarskoj. Ostale oblike epske tradicije pronalazimo u tumačenjima ishoda Kosovske bitke. Od Pirove pobede Srba nastaje turski trijumf, ali samo iz razloga Lazareve odluke da se privoli carstvu nebeskom, kao i svi Srbi.
Frula
Frula je svirala od drveta, veoma rasprostranjena kod Srba. Frula je svirala sa prorezom koji se prislanja na usne. Prorez se završava oštrom ivicom “bridom” na poleđini frule, gde se seče vazdušni mlaz i stvara ton. Frula na gornjoj strani ima šest otvora za prste, a sa donje strane, kod frula koje se danas izrađuju, postoji još jedan otvor za palac leve ruke. Frula ima osnovni i preduvni registar – obim ukupno od dve oktave. Osnovni prstored frule je durska lestvica. Frula se izrađuje od jednog komada drveta, ali se danas zbog boljeg usaglašavanja sa drugim instrumentima, frule prave iz dva dela. Za veće frule često se sreće naziv duduk, a za manje duduče. Najčešće se na fruli svira pratnja narodnoj igri kolo. /preuzeto iz materijala Muzičkog ansambla “Stupovi”/
Frula je u Srbiji u svoje vreme predstavljala centar društvenog, javnog života u seoskim sredinama. Čim bi se pojavila frula – ljudi bi pevali. Frula je bila korišćena u brojnim događajima – svim slobodnim, javnim prostorima, u prirodom okruženju među pastirima, na seoskim saborima, prelima, mobama. Frula je ljudima nudila mogućnost da obogate svoj život, ona je bila svojevrsni simbol srpskog naroda, sve do nedavnih vremena.
Osnovno zanimanje prosečnog Srbina, pre svega, bilo je stočarstvo, koje je doprinelo očuvanju i razvitku muzičke tradicije kod nas. U patrijarhalnim sredinama popularni instrumenti su bili gusle i svirale, jer je narod bio vezan za epske junačke pesme. Krajem 19. i početkom 20. veka, sa dolaskom modernizacije, frule i gusle ustupaju mesto zanatskim i fabričkim instrumentima, poput trube, harmonike i violine. U nove muzičke sastave danas se od tradicionalnim instrumenata uklapaju samo svirale, frule i dvojnice.
Mit kaže da je frula zaveštanje šumskog i pastirskog božanstva Pana, koji je od nimfe Siringe, preobražene u trsku, sačinio prvu frulu i odsvirao svoj prvi zvučni san. Frula se pravi od gotovo svakog drveta, najčešće je u pitanju šljiva, ali i dren, bagrem, jasen, trešnja… Drvo za frulu treba da bude što starije, oko dvadeset godina, a ako je u pitanju dren – oko trideset godina. Najpoznatiji graditelj frule u Srbiji je Mitar Vasić. Svirale i dvojnice se najviše izrađuju u okolini Užica, Zaječara i u Banatu.
Među brojnim odabranim partnerima, ponosni smo da sarađujemo sa Milinkom Ivanovićem – majstorom balkanske frule, višestrukim dobitnikom nagrada ,,Zlatna frula Srbije” i titule ,,Majstorskog pisma”, priznatim svetskim umetnikom iz oblasti tradicionalne muzike, saradnikom i solistom orkestra RTSa.
Frule dvojnice
Dvojnice su dve spojene svirale – frule, izbušene paralelno u jednom komadu drveta. Svaka svirala ima kao i frula prorez za uduvavanje vazduha, brid na kome se prelama vazduh /brid je sa prednje strane obe frule/ i otvore za prste na obe frule. U Srbiji na levoj fruli su tri, a na desnoj četiri otvora. Obim dvojnica je seksta u desnoj svirali, a kvarta u levoj svirali, kako u osnovnom, tako i u oktavnom registru. Na dvojnicama se svira dvoglasno, u dve varijante : a/ na levoj svirali se drži jedan ton, a na desnoj se svira melodija : b/ na desnoj se svira melodija, a na levoj se melodija prati u donjoj terci. /preuzeto iz materijala Muzičkog ansambla “Stupovi”/
Zurla
Zurla je kao orijentalni instrument, na Balkan najverovatnije došla posredstvom Turaka iz Persije. Na Balkanu je u muzičkoj praksi na Kosovu i Metohiji, Makedoniji i Bugarskoj. Cev zurle je cilindrična, ali se na svom donjem delu naglo i veoma naglašeno širi. Pisak na gornjem delu, je od trske – dvostruki. Obim tonova na zurli je najčešće oktava plus terca ili kvarta. Na zurli se, zbog piska, koji se celom svojom dužinom stavlja u usta svirača, svira lagato (lagano sviranje). Zvuk je veoma snažan i namenjen za otvorene prostore. Zurle obično sviraju u paru uz pratnju velikog bubnja. U Muzičkom sastavu Stupovi se koristi zurla sa kapom na kojoj se pisak ne postavlja direktno u usta svirača, već se ton dobija preko drevne kape koja se nalazi na vrhu instrumenta. /preuzeto iz materijala Muzičkog sastava “Stupovi”/
Šargija
Šargija /šarkija/ je vrsta tambure čiji naziv potiče od turske reci sarki /istok/. Moze imati 4 do 12 metalnih žica koje se štimuju na tri visine: prva i treca u razmaku velike sekunde, a druga, koja se nalazi u sredini je za kvintu niža od najviše. Svira se uz pomoć terzijana, vrste trzalice od životinjskog roga. Na najvišoj žici svira se melodija, dok ostale žice služe kao bordunska pratnja. Uz svirku šargije se uglavnom igra, ali se pevaju i pesme. Šargija je zastupljena u muzičkoj praksi na Kosovu i Metohiji, Makedoniji i u pojedinim delovima Srbije, na primer u užickom kraju. /preuzeto iz materijala Muzickog sastava “Stupovi”/
Kaval
Kaval je drveni duvački instrument, otvoren sa obe strane. Pravi se iz jednog komada jasena. Ukrašen je celom svojom duzinom. Gornji kraj kavala ima blago zaoštrenu ivicu i svira se duvanjem u izoštren kraj jednog dela. Kaval ima sedam rupa za prste sa prednje strane i jednu rupu za palac sa zadnje strane. Rupe kavala su jednako udaljenje jedna od druge. Sesta rupa se priblizno nalazi na sredini instrumenta. Kaval se obično svira u Azerbejdzanu, Turskoj, Bugarskog, Makedoniji, juznoj Srbiji, severnoj Grčkoj, Rumuniji i Jermeniji. Kaval se obično pominje u vezi sa planinskim stočarima na Balkanu i Anadoliji. Kaval su na juzni deo Balkana jugoistočne Evrope doneli stanovnici planine Taurus u južnoj Turskoj. Kada se svira, kaval se drži sa obe ruke pod uglom od oko 45° u odnosu na telo, sa četiri prsta jedne ruke koji pokrivaju niže rupe. Gornje tri rupe i otvor kavala pokriva druga ruka. Usne pokrivaju oko 3/4 kavala. Menjanje vazdušnog pritiska prilikom uzdaha, menja zvuk. U kaval se obično umeće drveni drzač /arbija/, koji ga štiti od krivljenja i pomaze da unutrašnji zidovi ostanu nauljeni. Dok je u prošlosti kaval bio gotovo isključivo pastirski instument, danas ima široku upotrebu u sviranju narodnih pesama u orkestrima i orima ili solo sviranju.
Theodosii Spasov bugarski svirac na kavalu
Nedyalko Nedyalkov bugarski svirac na kavalu
Gajde
Gajde su instrument sa mehom koji potiče sa Istoka. Gajde koriste gotovo svi evropski narodi. Gajda je, pored kavala, jedan od najpoznatijih tradicionalnih instrumenata. Gajde su uobičajene za sve krajeve Balkana, kao prateći instrument ili za pojedinačno sviranje. Meh gajdi se obično pravi od jagnjeće koze, radi boljeg zvuka. Gajde se sastoje od sledećih delova : gajdanica, ručilo, duhalo, glavina i meh. Gajdanica je najvazniji deo gajdi, koji je svirala sa osam rupa za prste, od kojih se sedam nalaze na prednjoj strani, a osma rupa se nalazi na zadnjoj strani svirale. Pre sviranja, gajde treba naštimovati. To se postiže sviranjem petog tona na svirali /sa prethodnim rupama zatvorenim/ dok se podešava duzina meha, tako da svira dve oktave nize. Gajde se drže ispod ruke /meh se mora puniti s vremena na vreme/. Svirala gajdi se drži obema rukama, tako da prsti leve ruke pokrivaju 4 rupe, dok je rupa na vrhu pokrivena palcem. Tonske mogućnosti gajdi su manje nego kod kavala. Postoje dve glavne vrste gajdi : Niskog zvuka /caba/ i visokog zvuka /dzhura – niza vrsta gajde se pojavljuje u planinskim krajevima. Najpoznatije gajde u Bugarskoj su tzv. Rodopa /planinske/ gajde, koje se koriste kao pratnja rodopskh pesama. Najčešće se koriste gajde sa glavnim “sol” tonom /dzhura/. One imaju nize tonove, u poredjenju sa drugim vrstama gajdi. Repertoar gajdi obuhvata narodne igre i pesme, koje se izvanredno izvode tokom festivala.
