Spomen Park Kadinjača

Spomen Park na planini Kadinjači pored Užica /14 km/ je spomenik kulture od izuzetnog značaja, pod zaštitom Republike Srbije. Spomen Park na Kadinjaci obeležava stradanje partizana iz Posavine i Orašja i svih boraca Užičkog Radničkog bataljona koji su svi na ovom mestu poginuli u žestokim borbama sa nemačkim snagama tokom Bitke na Kadinjači, 29. novembra 1941. godine. Stručnjaci i posetioci kažu da je Spomenik na Kadinjači jedan od najlepših na svetu !

Niz događaja iz leta 1941. godine je prethodilo Bitci na Kadinjači, kada su partizani oslobodili područje oko grada Užica, koji je prethodno bio pod kontrolom nemačkih okupacionih snaga. Partizani su zvali ovu slobodnu teritoriju “Užička Republika”, jer je ona bila jedino slobodno područje u okupiranoj Evropi. Partizani su postavili Vrhovni štab u glavnoj banci u Užicu i koristili podzemne tunele za proizvodnju municije. Budući da su partizani oslobodili ovo područje od nemačkih snaga i držali pod svojom kontrolom slobodno područje nazvano “Užička Republika”, vrhovni komandant Josip Broz Tito je sa tajne lokacije u Beogradu odlučio da se priključi partizanima u Užicu. Kao odgovor na ovu akciju partizana, Nemci su pristupili pripremi akcije pod nazivom ‘Operacija Užice’, što je bila prva nemačka borba protiv partizana u Drugom svetskom ratu. Cilj ove nemačke operacije nije bio samo ponovno osvajanje područja pod upravom partizana, već i prva od brojnih ofanziva tokom Drugog svetskog rata koje su Nemci preduzeli da bi obezglavili i potpuno uništili partizanski otpor. Krajem novembra 1941. godine je partizanska obaveštajna služba izvestila maršala Tita, vrhovnog komandanta partizana da je izvestan napad nemačke vojske. Nemački avioni su započeli bombardovanje grada Užica 22. novembra 1941. i jedna bomba je pogodila zgradu centralne banke koju su partizani koristili za svoj Vrhovni štab, što je izazvalo veliku eksploziju municije i usmrtilo više od 120 ljudi. 28. novembra je Užički Radnički bataljon, sa dve partizanske jedinice iz Posavine i Orašja dobio naređenje da presretne nemačku 342. pešačku diviziju Vermahta koja je uočena da nadire iz pravca planine Kadinjače, samo 14 km od Užica. Pre nego što su nemačke snage stigle do vrha Kadinjače, u 08,00 časova 29. novembra su ih presreli partizani. Nemačka 342. Pešačka divizija je brojala preko 3000 vojnika, što je značajno premašilo broj oko 400 partizana i boraca Radničkog bataljona, koji se borio do poslednje snage. Ishod Bitke na Kadinjači je stradanje svih boraca Radničkog bataljona, koji su hrabro pružali otpor i držali odstupnicu skoro 6 sati, omogućivši dovoljno vremena za povlačenje civila i partizanskog rukovodstva Vrhovnog štaba iz Užica prema bezbednoj zoni. Na kraju ovog dana su grad Užice osvojile nemačke snage, ali je propao nemački plan da zarobe Tita i unište otpor partizana, jer je partizansko rukovodstvo uspelo da napusti grad i odstupi u bezbednom pravcu prema Sandžaku. Tokom Bitke na Kadinjači su poginuli svi partizani i borci Radničkog bataljona i dvojica nemačkih vojnika.

Posle završetka Drugog svetskog rata i stvaranja SFR Jugoslavije, grad Užice je dobio naziv Titovo Užice, u čast Tita i partizana koji su pružili žestok otpor u jedinoj slobodnoj teritoriji na početku rata. 1952. godine je u blizini vrha planine Kadinjače podignut skroman mermerni spomenik u obliku piramide, visine 11 metara, koji je projektovao Stevan Živanović, ispod koga je izgrađena kripta u koju su položeni ostaci boraca Radničkog bataljona stradali tokom Bitke na Kadinjači 1941. godine. Mermer za piramidu na Kadinjači je nabavljen iz obližnjeg sela Karan. Opštinsko veće grada Užica je 1977. godine odabralo projekat vajara Miodraga Živkovića i arhitekte Aleksandra Đokića za izgradnju Memorijalnog kompleksa na Kadinjači. Jedan od razloga odabira rešenja vajara Živkovića i arhitekte Đokića je što su u svoj predlog Spomen celine na Kadinjači uspešno ukomponovali originalnu piramidu postavljenu 1952. godine. Spomeničko rešenje koje su predložili vajar Živković i arhitekta Đokić je bilo izuzetno ambiciozno time što nije samo proširilo postojeći spomenik, dodavanjem tzv. “Platoa slobode”, već je značajno doprinelo svojim novim, modernističkim, estetsko-vajarskim sadržajem čitavom konceptu istorijskog lokaliteta. Izgradnja Spomen celine na Kadinjači je započeta 01. Jula 1977. godine, značajnim sredstvima lokalnih organizacija i privatnih donacija, uz podršku Vlade Republike Srbije. Novinski izvori toga doba su tvrdili da je ukupna vrednost projekta Spomen Parka na Kadinjači oko 30 miliona jugoslovenskih dinara, što je 1979. godine iznosilo oko 1,6 miliona USD, odnosno oko 5,5 miliona USD u 2020. godini. Dodatnu podršku u izradi brojnih vajarskih delova Spomen Parka na Kadinjači su pružili bliski saradnjici vajara Živkovića – Ladislav Fekete i Puteš Ajdin. Posebno je zanimljiva činjenica da je originalno rešenje vajara Živkovića centralnog monolita kompleksa koji prati konfiguraciju terena bilo značajno drugačije primenjeno postavkom spomenika koji predstavlja veliku ranu nastalu ekspolozijom metka. Nije poznato zašto i kada je ovaj elemenat spomeničke celine primenjen u konačnom rešenju Spomen kompleksa Kadinjaca koji je građen u vremenu od 1977. do 1979. godine. Zanimljivo je istaći da su u  gradnji ovog Spomen kompleksa učestvovali ne samo stručni izvođači, već i veliki broj mladih dobrovoljaca omladinaca, članova tzv. Omladinske radne akcije, koji su svojim radom i slobodnim vremenom dali patriotski doprinos državi. Spomen park na Kadinjači je zvanično otvorio lično Predsednik SFRJ Josip Broz Tito tokom svečane proslave 23. septembra 1979. godine kojoj je po izveštajima prisustvovalo skoro 100000 ljudi. Dodatak projektu vajara Živkovića je činilo nekoliko delova i vajarskih elemenata, najpre Muzejska celina, koju je projektovao arhitekta Aleksandar Đokić, pod nazivom Spomen-Dom Kadinjača, a kasnije su postavljani brojni delovi spomen celine Kadinjača od belih polegnutih i zatalasanih betonskih stubova različitih veličina koji se simbolično izdižu iz zemlje pod raznim uglovima, stvarajući celinu nazvanu Aleja Radničkog bataljona, koja prati planinsku padinu. Centralni deo ovih zatalasanih belih delova spomenika na Kadinjaci čini najviši par spojenih delova, visine oko 14 metara. Ovaj par spomenika spojenih jedan uz drugi ima najvišu polovinu izbušenu rupama koje podsećaju i označavaju rane od metaka, u kojima se vide oblici koji podsećaju obrise ljudskih lica. Pored toga, u centru Spomen celine na Kadinjači je izgrađen veliki amfiteatar, nazvan Plato slobode, na kome se održavaju raznovrsni događaji obrazovnog karaktera, skupovi Mladih pionira i školske priredbe i nastupi. Zanimljivo je da je u završnom delu obnove originalnog projekta Spomen kompleksa na Kadinjači vajara Miodraga Živkovića očuvana piramida, koja predstavlja deo istovetne simbolike, jer je postavka novih vajarskih delova značajno doprinela isticanju i simbolici originalnog projekta Spomen celine.

Tokom jugoslovenskog istorijskog perioda je Spomen celina na Kadinjači bila izuzetno popularna i obavezan deo školskih putovanja većine jugoslovenskih učenika, što je dovelo do posete oko 2,3 miliona domaćin i inostranih posetilaca tokom ovog perioda. Ovo je trajalo do 90.-tih godina i vremena raspada Jugoslavije i početka ratova na tlu bivše Jugoslavije. Najpre je grad Užice preimenovan jednostano u Užice 1992. godine, verovatno zbog otklona prema partizanskom nasleđu u vremenu talasa srpskog nacionalizma koji je zahvatio zemlju početkom 90-godina 20. veka. Takođe izvori navode da je tokom ovog perioda Spomen celina na Kadinjači počela da propada zbog nekorišćenja i nemara. Tek je 2012. godine ovaj istorijski lokalitet potpuno obnovljen i danas se dobro održava, sa više hiljada posetilaca tokom godine – iako ni približno u odnosu na jugoslovensko doba, ali predstavlja mesto na kome se svake godine obeležava istorijski događaj Bitke na Kadinjači. Postoje planovi da Spomen kompeks Kadinjača dobije dodatne delove, uz planove o obnovi Muzeja i uredenju osvetljenja čitave spomeničke celine. Neki od ovih poslova su planirani za period od 2020-2025. godine kada se planira završetak tunela na autoputu u blizini planine Kadinjače. Od 2010. godine, kada je sećanje na Memorijalne celine Jugoslavije značajnije zainteresovalo pažnju šire međunarodne publike, dramatična lepota Živkovićevog centralnog spomenika na Kadinjači je prepoznata kao jedan od najlepših i najreprezentativnijih spomenika Jugoslavije.

Središnji deo Spomen celine Kadinjača i danas obuhvata kamenu piramidu postavljenu 1952. godine. Osnovna dopuna Spomen celine Kadinjača po projektu vajara Miodraga Živkovića je bio dugi niz skupocenih betonskih stubova u beloj boji, postavljenih oko originalnog spomenika. Najistaknutiji od ovih stubova je najviši od ostalih i odlikuje ga velika rupa u središtu, koja podseća na ranu od metka. Ovaj motiv velike rane od metka svakako odražava nasilje koje su doživeli borci užičkog Radničkog bataljona u borbi protiv nemačkih vojnika 1941. godine, u kojoj su većina izgubili živote, omogućavajući vreme neophodno za evakuaciju civila i ranjenika sa područja Kadinjače i Užica do bezbednosti……. Na ovim brojnim stubovima se prepoznaju stilizovani likovi ljudi sa licima iskrivljenim od bola namučenih duša, što vodi do zaključka da ovi oblici predstavljaju borce Radničkog bataljona koji vrište u smrtnom ropcu. Čak i na skulpturi visine 14 metara koja predstavlja krhotine nastale pucnjem metka se vide užasnuta ljudska lica na izdisaju, zauvek zarobljena u krugu nasilja. Dodatni symbol na skulpturi koja predstavlja ranu od metka je njena visina od 14 metara, što označava udaljenost od 14 km između mesta Bitke na Kadinjači i grada Užica, u dolini…. što je udaljenost koju su prešli borci Radničkog bataljona u zimu 1941. godine, položivši svoje živote da bi zaštitili Tita i partizansku vojsku od zarobljavanja u napadu nemačke vojske na Užice. Monolitna veza sa Užicem je takođe istaknuta kružnim otvorom prema dolini koja vodi direktno u grad Užice. Takođe, verovatno dve vrste oblika spomenika Spomen celine na Kadinjači predstavljaju dve strane suprostavljene u borbi, u kojoj okrugli spomenici imaju lica i predstavljaju partizane, dok su spomenici oštrih oblika i ravnih stranica pod ugovima, bez simbolični predstavljenih lica, označavaju nemačke snage. Ovaj simbolizam pojačava oblik pod oštrim uglom pod kojim su poređani spomenici do najvišeg spomenika-monolita, visine 14 metara – koji verovatno predstavlja tragičan ishod Bitke na Kadinjači, sa velikom rupom koja dramatično odražava ranu od metka, okružena krugom sa okruglim licima, koja verovatno predstavljaju Tita i njegove partizane koji su izbegli zarobljavanje nadirućih nemačkih snaga, uz veliko stradanje i gubitke života. Ovim tumačenjem spomenik na Kadinjači možemo razumeti kao simbolom slobode koja se ostvaruje uz visoku cenu. Izvor : Spomenik Database

U jednoj od izložbenih sala Spomen kompleksa na Kadinjači je smeštena postavka “Užički kraj u NATO agresiji na SR Jugoslaviju”.

Rođena zemljo, jesi li znala — tu je pogin’o bataljon ceo;
crvena krv je procvetala kroz snežni pokrov, hladan i beo.
Noću je i to zavej’o vetar. Ipak, na jugu vojska korača:
Pao je četrnaesti kilometar, al’ nikad neće — Kadinjača!