Skopska Crna Gora
Skopska Crna Gora je planinsko područje, jedinstveni antropološki region i istorijska župa oko 25 km severno od Skopja. Skopska Crna Gora je vekovima poznata kao prva srpska Sveta Gora /Nasi manastiri i kaluđerstvo, Miloš M. Milojević/, jer je duhovno i kulturološki povezana sa srpskim carskim gradovima Skopjem i Prizrenom, među regionima sa najvećom koncentracijom Srba u Makedoniji. U Skopskoj Crnoj Gori žive makedonsko-srpski starosedeoci koji govore torlačkim dijalektom. U Skopsku Crnu Goru se posle 1918. godine naselio veliki broj kolonista iz Crne Gore, među kojima neki danas imaju makedonski identitet.
Planina Crna Gora se izdiže iz skopske doline (na jugu), kumanovske kotline (na istoku), gnjilanske kotline (na severu) i doline reke Lepenac (na zapadu). Planina Skopska Crna Gora se proteže u pravcu jugozapad-severoistok, a njen najviši vrh je Ramno, 1651 metara. Kanjonom Lipkovske reke koja izvire na ovoj planini je Skopska Crna Gora podeljena na dva dela: viši zapadni i niži istočni deo, pod imenom Karadag. Na padinama Crne Gore leže veliki gradovi Skoplje, Kumanovo, Kačanik i Gnjilane. Skopska Crna Gora se proteže od Kačaničke klisure na reci Lepencu do Končuljske klisure na Južnoj Moravi. Tlo Skopske Crne Gore se sastoji od kristaličnih škriljaca sa žicama kremena i mestimičnim probojima eruptivnih stena, mestimično pokrivena šumom i pašnjacima, obiljem lekovitog bilja i šumskih plodova.
Planina i područje Skopske Crne Gore predstavlja značajno drevno srpsko istorijsko jezgro, o kome postoje podaci iz vremena koje prethodi periodu vladavine dinastije Nemanjića i u kome Srbi žive duže od osam vekova. Na području Skopske Crne Gore se nalazi najveći broj srpskih srednjovekovnih manastira koji prevazilazi bilo koji region. U Skopskoj Crnoj Gori su srpski srednjovekovni kraljevi Milutin, Stefan Dečanski, carevi Dušan i Uroš u 13., 14. veku i početkom 15. veka izgradili oko 50 zadužbinarskih crkava i manastira. Crkve i manastiri Skopske Crne Gore su građevine od kamena sa dobro očuvanim likovima Svetog Sava i Svetog Simeona na freskama uglavnom nepoznatih autora koje spadaju u vrh srednjovekovne umetnosti Srbije. Sve crkve i manastiri Skopske Crne Gore koji su ranije pripadali nadležnosti Pećke Patrijaršije su uvedeni u katastarsku Makedonsku pravoslavnu crkvu iako ovo područje ima jasan srpski identitet tzv “makedonske nacije“, odnosno područje od davnina naseljeno makedonskim Slovenima, koji su do 1945. godine i zvanično bili Srbi.
Predanje kaže da se pre turskih osvajanja ova oblast zvala Srpska Sveta Gora, jer je imala 365 pravoslavnih crkava i manastira, Danas ovde ima oko 50 pravoslavnih crkava i manastira, uglavnom srednjovekovnih. Sela Kučevište, Gornjane, Banjane, Čučer, Pobužje, Gluvo, Mirkovce su naselja u Skopskoj Crnoj Gori sa većinskim srpskim stanovništvom. U selu Kučevištu, centralnom selu planinskog regiona Skopske Crne Gore naseljenom pretežno srpskim življem, nalazi se Crkva Svetog Spasa koja proslavlja Spasovdan (do 15. veka poznata kao Vavedenje Presvete Bogorodice). Današnja crkva Svetog spasa u Kučevištu je sagrađena u periodu od 1331. do 1337. godine, u vreme vladavine cara Dušana koji je crkvu priložio manastiru Svetih arhanđela kod Prizrena. Tada je selo Kučevište slavilo čak tri slave – Svetog Atanasa, Svetog Arhangela i Spasovdan, a zadržana je samo jedna slava – Spasovdan, pa je i crkva prekrštena u Sveti Spas. Unutrašnjost ove crkve je oslikana likovima svetih mučenika sa krstovima u rukama i neki sa mačevima u koricama i svetih arhanđela Mihajla i Gavrila, uz koje su slabo vidljive figure svetih ratnika Đorđa, Dimitrija i Prokopija. Ovde su i predstave župana Radoslava, podanika srpskih kraljeva Stefana Dečanskog i Dušana i njegove žene Vladislave, predstavljeni u prirodnoj veličini i u rakošnoj vlastelinskoj odeći. Pored ovih srpskih srednjovekovnih vladara i plemića su naslikani portreti cara Dušana, žene Jelene i sina Uroša koji predstavljaju monumentalno slikarstvo iz doba renesanse Paleologa. U krovu crkve Svetog Spasa je 1501. godine sagrađena mala skrivena crkva Svetog Nikole – crkva u crkvi, koju su ponovo oslikali 1874. godine mijački zografi, kada je nastala i freska svetog Miloša Obilića. Crkva Svetog Nikole u okviru crkve Svetog Spasa je imala unutrašnje stepenice i obnovljena je za službu 1905. godine posle dugog perioda neaktivnosti. Crkva Svetog Nikole je stradala u požaru 1984. godine, kada je uništena priprata i bogata arhiva sa vrednim knjigama.
Nešto iznad uz planinu, kraj Kučeviške reke, nalazi se manastir Sveti Arhangeli iz prve polovine 14. veka, kao i hram Svete Paraskeve. Na uzvišenju između sela Gornjane, Banjani i Čučer, u ataru sela Gornjane je manastir Sveti Nikita sa kapelom posvećenom Svetog Jovanu Krstitelju, nastao u periodu od 11. do 13. veka. Kako je u srednjem veku ova oblast često menjala vladare, veruje se da je i manastir Svetog Nikite u jednom trenutku doživeo razaranje i da je bio u ruševinama u vreme kada je kralj Milutin osvojio ovaj kraj. Kralj Milutin je od svojih neimara zahtevao da izgrade iz temelja potpuno novi manastir. Obnavljajući manastir Svetog Nikite, kralj Milutin mu je dao brojne posede, uglavnom u okolini Skoplja. Ovi posedi su bili popisani u izgubljenoj kraljevoj povelji manastiru, a zatim i u hrisovuljama vizantijskih careva Andronika II i Mihaila IX, izdatim na Milutinovu molbu. Manastir Svetog Nikije u Skopskoj Crnoj Gori je poznat po dobro očuvanim freskama koji su delo čuvenih dvorskih slikara Mihajla i Eutihija koji su takođe oslikali i crkvu Svetog Klimenta u Ohridu. Dok u ohridskoj crkvi Svetog Klimenta preovlađuju monumentalne odlike živopisa iz ranijih perioda, ovde u crkvi manastira Svetog Nikite su umetnici bili slobodniji u izrazu ikonografske tradicije i motiva.
Selo Banjane se nalazi na području Opštine Čučer Sandevo, naseljeno je od srednjeg veka većinskim srpskim stanovništvom. Ovo područje se naziva Crnogorje ili Skopska Crna Gora po Srbina starosedeocima koji čine retku oazu koja se oduprla bugarskoj okupaciji i procesima asimilacije sprovođene posle Drugog svetskog rata. U selu Banjane je crkva Svetog velikomučenika Georgija i manastiri Svetog Ilije i Blagoveštenje. Manastir Svetog Ilije u selu Banja izgleda kao da “izlazi“ iz velike stene i posebno je zanimljiv. U selu Banjane su i crkva svetog Luke i crkva svetog Đorđa iz 16. veka sa jedinstvenom kompozicijom Strašnog suda. Na području Skopske Crne Gore, pored navedenih svetinja, postoje i Crkva Svete Petke u selu Pobožju, crkva svetog Atanasija, crkva Svetog Nikole u selu Ljubanci, kao i veliki broj manastirišta i crkvišta, tj mesta na kojima postoje vidljivi ostaci nekadašnjih bogomolja i svetinja….. Iako okruženi Albancima i nasilno islamizovani i potiskivanih starih imena Srba i Južne Srbije, Srbi Skopske Crne Gore su uspeli da sačuvaju svoje nasleđe, imena i običaje.
U selima Skopske Crne Gore u okolini Skopja Ljubanci, Pobužja i Kučevište tradicija govori o jednom značajnom starom putu između Skopske kotline na jugu i Kosova na severu. Pomenuti put je nastavak puteva koji su dolazili sa istoka i jugoistoka i koji je nastavljao po širokom planinskom pojasu Srpske Crne Gore, pa dalje išao preko gnjilansko-vitinskih sela Debeldeja i Binča, odakle je nastavljao dalje za Kosovo. Na masivu planine Skopske Crne Gore je put vodio preko lokaliteta danas zvanih Vlaj grob, Bel kamen, Kaleš Mara, Muratica, Ramno, Karaula i Careva livada. Kako kaže živa narodna tradicija, ovaj put je sagrađen za sedam godina po naređenju sultana Murata – 1360-1389. pa se zato zove Muratovo džade ili sultan Muratovo džade ili Muratica. Ovim putem je išla brojna turska vojska koja se 1389. godine “borila so car Lazar na Kosovo”.
U župnoj podgorini zvanoj Skopska Crna Gora – podgorina istoimene planine, stanovnici imaju i drugo zanimljivo predanje. Ono navodi da je njihova župa posle Kosovskog boja 1389. godine, tj na početku turske vladavine, još oko 80 godina čuvana izvesnu lokalnu samostalnost. Prirodne granice ovog župskog predela niko od Turaka nije prelazio. Tek po isteku osamdesetogodišnjeg perioda je sultan naredio da njegova vojska pokori i ovaj deo Skopske kotline. Pretpostavlja se da su iseljavanja vodila prema planinskoj teritoriji u današnjoj republici Crnoj Gori. Iako ovo kazivanje nema istorijsku potvrdu, ono zaslužuje pažnju posetilaca.
Prema sledećem predanju, ranije je ova planina nosila ime Bela planina. Ustankom u Makedoniji, poznatim kao Karpošev ustanak, podignutim posle požara u Skopju koji su počinili austrijski vojnici pod komandom generala Pikolominija 1689. godine i povlačenja austrijske vojske ka severu, mlade turske snage su ugušile ustanak pod vođstvom Karpoša. Karpoš je bio vođa ustanka protiv osmanske vlasti u Makedoniji, najpre zapovednik jedinica martoloza na području severne Makedonije. Kasnije se odmetnuo u hajduke i započeo protivosmanski ustanak (Karpošev ustanak, 1689–90) koji se poklopio sa austrijskim osvajanjem Niša. Karpoševi ustanici su zauzeli Krivu Palanku, Kratovo, Kumanovo i Kačanik, a Karpoš se proglasio knezom Kumanova, što mu je priznao i austrijski car Leopold. Posle povlačenja austrijske vojske iz Makedonije, Osmanlije su brzom intervencijom skršili otpor ustanika. U znak odmazde, Karpoš je okrutno pogubljen nabijanjem na kolac na skopskom Kamenom mostu.
U Velikoj seobi Srba 1690. godine je veliki broj Srba napustio svoja ognjišta i naselja u Skopskoj Crnoj Gori i preselio se u Banat u Vojvodini. Oni koji su ostali da žive ovde su po završetku vladavine Osmanlija, tokom narednih 80 godina i kasnije uspeli da sačuvaju svoj identitet, kulturu i običaje. Danas selo Kučevište u Skopskoj Crnoj Gori ima oko 3000 žitelja. Iako je veliki broj stanovnika Skopske Crne Gora primanjem islama nazvan dvovercima, oni u duši čuvaju pravovljavlje i hrišćanstvo i posvećenost svojoj staroj staroj veri, pa i danas slave Božić, Uskrs i krsne slave Đurđevdan i Vidovdan i druge svetkovine Stare Srbije.
