Sirmijum – Sirmium arheološko nalazište Sremska Mitrovica

Ostaci nekadašnjeg bogatog i moćnog antičkog grada Sirmijuma, na površini od 2680 m2, otkriveni su ispod ulica današnjeg centra grada Sremske Mitrovice, 55 km zapadno od Beograda. Antička drevnost i nasleđe lokaliteta Sirmijuma obuhvata istorijski period od oko šest vekova, počev od mesta u kome je osnovana prva hrišćanska crkva, što prati sjaj i padove “najmoćnije imperije sveta”, jer je pre više od 1700 godina ovaj grad postao jedan od četiri glavnih gradova Rimskog carstva, tj četiri tetrarhijskih prestonica Imperije. Upečatljiva građevina oko 150 metara široka i 450 metara dužine leži upravo ispod današnjeg centra grada Sremske Mitrovice i neposredno pored drevne Carske palate – jedna od retkih arheoloških nalazišta Sirmijuma sa javnim pristupom. Postojanje rimske arene je značajno uticalo na obrise današnjeg grada Sremske Mitrovice. Danas postoje neiskopani hipodrom, širine 100 metara u dužine 520 metara, kao i neispitani ostaci ispod Sremske Mitrovice, koji su u prošlosti činili drevni Sirmijum, majku svih gradova.

Istoriju Sirmijuma je obeležila invazija imperatora Augusta na Ilirik, 33. do 35. godine pre nove ere i značajna je kao mesto osnivanja prve hrišćanske crkve 39. godine, čiji sjaj je trajao do 582. godine, kada su grad Sirmijum uništili Avari. Konačni pad Sirmijuma u ruke Avara 582. godine i iseljavanje stanovnistva iz grada tokom narednih nekoliko godina obeležavaju simboličan početak kraja romejske dominacije u tom delu carstva.

“Današnja Sremska Mitrovica je u vreme Rimskog carstva bila poznata po imenu Sirmijum. Međutim, nakon pogubljenja Svetog Dimitrija u Sirmijumu, 9. aprila 304. godine, grad postaje poznat kao grad Svetog Dimitrija. Otuda i današnje ime Sremske Mitrovice – Sirmijumske Dimitrovice. U vreme Dimitrija, Sirmijum je imao status glavnog grada carstva, podjednako kao i Rim. U Sirmijumu i na teritoriji današnje Srbije će par vekova biti sedište carstva i odatle će vladati mnogi carevi dok Konstantin Veliki ne prebaci glavni grad dublje u teritoriju carstva u Carigrad – današnji Istambul. To doba kada je središte carstva bilo na Balkanu danas zapadni istoričari nazivaju doba ”vojnih careva” ili ”varvarskih careva”. Dimitrije je bio oficir Rimskog carstva, prijatelj samog cara, koji je odbio da napravi simboličnu žrtvu Jupiteru i time izda svoju pravu veru u Boga jedinoga. Zbog toga je posečen na mostu u Sremskoj Mitrovici, 304. godine”. Miloš Stanić

Rimljani su osvojili Sirmijum verovatno tokom ratova Imperatora Tiberija u Panoniji, u periodu od 13. do 9. godine pre nove ere. Sirmujum je mesto osnivanja prve hrišćanske crkve, 39. godine. Grad je tokom vladavine dinastije Flavija, od 69. do 99. godine dobio status kolonije – Colonia Flavia Sirmium. Tokom tetrarhijskog perioda, Sirmijum je pored Milana /Mediolanum/, Trijera /Colonia Augusta Treverorum/ i Izmita u Turskoj /Nicomedia/, predstavljao rezidencijalni grad rimskih imperatora, jer ga Dioklecijan 294. godine proglašava za jedan od četiri središta centara Rimskog carstva. Sirmijum je takođe bio glavni grad prefekture Ilirikuma i provincije Panonije Secunde. U januaru 369. godine u Sirmijumu, Valensov savladar i sin, avgust Flavije Gracijan je izabrao Flavija Teodosija I /379-395/ za novog savladara i predao mu Istočni deo Rimskog carstva. Sirmijum je često bio polazna tačka vojnih akcija i kampanja protiv varvara, Huna, Gota i Gepida, koje su stalno napadale granicu /limes/ ovog dela Rimskog carstva. Naziv Sirmijum znači “rečni tok”, “tekuća voda”, “močvara” i povezan je sa položajem naselja na obližnoj reci Savi, po latinskom imenu Savus.

Od vremena kada je postao kolonija do 4. veka, Sirmijum se u drevnim književnim izvorima pominje kao stalno mesto boravka brojnih rimskih imperatora. Iz istorijskih izvora saznajemo da su od 1. do 3. veka u Sirmijumu, u kraćim ili dužim perioda, živeli rimski carevi Domitijan, Marcus Aurelius, Septimus Severus, Maximinus Thrax, Claudius II Gothicus, Probus, Diocletian i ozloglašeni imperatori Ingenuus i Regalian. Pet rimskih imperatora je rođeno u Sirmijumu ili njegovoj okolini – Trajan Decius, Aurelian, Probus, Maximianus Herculius i Gratian. Sirmijum doživljava svoj vrhunac krajem 3. i početkom 4. veka, kada je bio jedan od glavnih gradova Rimskog carstva i neko vreme sedište upravo imperatora Dioklecijana, Licinija, Konstantina Velikog, Konstancija II, Julija, Valentijana, Gracijana i Teodosija. Posle Dioklecijanovih reformi sistema rimskih provincija, Sirmijum postaje sedište upravo provincije Panonije Sekunde, kao i sediste nekih visokih vojnih zapovednika Ilirikuma. Potpun sjaj Sirmijuma se najbolje ogleda u ostacima iz 4. veka, kada su brojni stanovnici Sirmijuma, rimskog, ilirskog i keltskog porekla, kao i doseljenici iz svih delova velikog Rimskog Carstva, uživali privilegije života u tako moćnom gradu koji je dao rimske imperatore. Uskoro Sirmijum postaje jedno od značajnih ranohrišćanskih središta, ali takođe i mesto hrišćanskih mučenika. Delatnost slovenskih apostola u kneževini Velikoj Moravi pamti da je Sveti Metodije postavljen na presto apostola Andronika u Panoniji, u Sirmijumu, gde su živeli ilirski Amantini.

Arheološka istraživanja u Sirmijumu su, osim Carske palate i susednog amfiteatra, otkrila brojne monumentalne javne građevine, uključujući takozvana Licinijusova kupatila, žitnicu – horreum i trgovačke i industrijske delove. Luksuzno opremljene urbane zgrade su otkrivene u Sirmijumu, kao i višespratne zgrade sa stanovima – insulae, gde su živeli manje imućni delovi stanovništva. Impozantna građevina, duga oko 450 metara i široka oko 150 metara leži direktno ispod centra današnjeg grada Sremska Mitrovica i odmah pored stare Carske palate, koja je jedini poznati ali još neistraženi rimski hipodrom na svetu. Ovde su se odvijale trke kolima /bigae, quadrigae/ koje su bile najpopularniji sport u antičkom svetu. Izgradnja hipodroma u Sirmijumu se datuje najverovatnije od 312. do 313. godine tokom vladavine Linicijusa ili tokom kasnijeg boravka cara Konstantina, izmedu 316. i 324. godine. Sirmijum je bio zaštićen jakim odbrambenim zidinama, a snabdevan je vodom preko akvadukta, sa izvora Vranješ u Fruškoj Gori. Ulice grada Sirmijuma su bile popločane i okružene tremom sa stubovima, sa odvodnim kanalima kanalizacionog sistema. Novac je kovan u Carskoj kovnici u Sirmijumu, dok su zanatske radnje proizvodile raznovrsne predmene od dragocenih metala, stakla i keramike. U Sirmijumu se takođe pravila cigla. Poznati rimski istoričar iz 4. veka, Amian Marcelinus je opisivao Sirmijum kao „čuvenu i gusto naseljenu majku svih gradova”.

Arhitektonski kompleks Carske Palate i amfiteatra Sirmijuma predstavlja jedno od najznačajnijih arheoloških otkrića u Sremskoj Mitrovici. Amfieatar je sagrađen krajem 3. i početkom 4. veka u jugoistočnom i elitnom delu Sirmijuma, pored reke Save. Nove gradske odbrambene zidine su štitile ovaj deo Sirmijuma. Carske palate su u Rimskom carstvu obuhvatale ceremonijalne prostore u kojima je imperator vršio vlast – zvanični deo, kao i privatne rezidencije u kojima su živeli imperatori i njihove porodice – stambeni deo. Amfiteatri su građeni neposredno pored carskih palata i predstavljaju zvanične prostore u kojima se imperator-vladar predstavljao svome narodu. Trke trkačkim kolima /bigae, quadrigae/, koje su se održavale u amfiteatrima su bile najpopularniji sport u drevnom antičkom svetu. Rimski amfiteatri su poznati u čitavom Rimskom carstvu, ali je amfiteatar u Sirmijumu jedini do sada pronađeni rimski amfiteatar u Srbiji.

Na arheološkom nalazištu Sirmijum se danas može videti jedino kompleks Carske Palate. Očuvani zidovi i podovi u Sirmijumu uglavnom predstavljaju stambeni deo Carske Palate. Fragmenti fresaka, podovi od mozaika i arhitektonski ornamenti od raznovrsnog kamena, koji je dopreman iz određenih delova Rimskog carstva – Egipta, Male Azije, Grčke i Italije, svedoče o raskošno ukrašenoj unutrašnjosti Carske Palate Sirmijuma. Instalacije za grejanje toplim vazduhom su pronađene ispod gotovo svakog sprata Carske Palate u Sirmijumu. O dugovečnosti i čestom korišćenju Carske Palate Sirmijuma svedoče brojne popravke, podovi od mozaika na nekoliko nivoa i veliki broj pronađenih arheoloških nalaza.

Otkriven je samo deo unutrašnjeg dvorišta Carske Palate Sirmijuma. Druge prostorije, čija je visina spratova oko 1 metar viša se nalaze oko dvorišta Carske Palate Sirmijuma. To je omogućilo postavljanje grejanja toplim vazduhom – hypocaustum. Otkriveni su ostaci stepeništa koje je vodilo u Carsku Palatu. Drugi nalazi na arheološkom nalazištu Sirmijum su monumentalna zgrada kvadratne osnove, sagrađena od velikih kamenih blokova, bogato ukrašenih unutrašnjih zidova freskama, peći za grejanje /praefurnia/, deo podova od mozaika koji potiču sa početka 4. veka, prostor sa velikom apsidom koji je verovatno korišćen za zvanične ceremonije imperatorove vlasti, gde su prethodno bila kupatila, portico /porticus/, čiji su podovi ukrašeni mozaicima, nastao sredinom 4. veka, tunel koji je vodio do stepeništa, ukrašen podovima od mozaika, prostor sa malom apsidom i polukružnim stepeništem, koje je vodilo na gornji sprat Carske Palate. .

Posle 313. godine Sirmijum je postao značajan hrišćanski centar Rimskog carstva. Dmitri od Mitrovice u Srbiji je bio vojnik i velikomučenik, koga je početkom 4. veka mučio imperator Meximian. Tokom narednih vekova je Sirmijum bio pod vlašću brojnih varvarskih plemena – Gota, Huna, Avara, a  krajem 8. veka je verovatno pripadao franačkoj državi Šarlemana, dok je područje između Dunava i Save od 829. do 830. godine bilo pod bugarskom vlašću. Kada su tokom 12. veka ovde zanatlije i trgovci osnovali novo naselje, nazvali su ga po crkvi Svetog Dimitrija antičkog Sirmijuma. Sirmijum je takođe ušao u državu Makedonskih Slovena tokom vladavine Samuila, kada je Sermon /verovatno jedan od Samuilovih plemića/ pružao žestok otpor vizantijskoj vlasti. Posle 1018 – 1019 je Sirmijum ponovo pod vizantijskom – romejskom upravom i pominje se kao sedište posebne eparhije. Od kraja 11. veka Sirmijum ulazi u područje interesa Mađarske države. Borba je nastavljena sa promenljivim uspehom tokom više od 100 godina, do 1180. godine, kada je romejski car Manojlo I Komnen zauvek napustio područje Srema, prepustivši Sirmijum mladoj Mađarskoj državi. 1396. godine su Mitrovicu prvi put razorili, popalili i opljačkali Turci, koji su odveli u ropstvo deo stanovništva. Posle toga se grad obnavlja iz pepela i ruševina, ali nikada nije dostigao ugled i sjaj ranijeg staništa trgovaca iz Raguze – Dubrovnika. Kratko vreme, oko 1451. godine je grad Sirmijum bio pod upravom despota Đurđa Brankovića. Tokom leta 1521. godine Mitrovica konačno pada pod tursku vlast i ostaje u tom stanju skoro naredna dva veka.

Sveti Dimitrije od Sirmijuma je postao veoma poznat na istoku, gde su ga prozvali “velikomučenik”, a kasnije isto nazivali i na Zapadu. Nadstojnik Ilirikuma Leontius je početkom 5. vek izgradio dve crkve u čast Svetog Dimitrija – Demetriusa : jednu u Sirmijumu, a drugu u Solunu, gde su čuvane mošti Svetog Dimitrija. Preko 200 crkava na Balkanu je posvećeno Svetom Dimitriju, a on je i zaštitnik grada Beograda. Današnja Sremska Mitrovica nosi ime po Svetom Demetrijusu /Svetom Dimitriju/.

Putevima Rimskih careva Srbije

Sirmijum Carska Palata i Zmaj od Noćaja