Ratiarija – Raciarija
Drevni grad Colonia Ulpia Traiana Ratiaria (Ratsiaria) je najznačajniji rimski i vizantijski centar donjeg Dunava u severozapadnoj Bugarskoj, u vidinskoj oblasti, u blizini sela Arčar. Ratiaria je bila administrativni centar i glavni grad civitas Moesiae. Ratiaria je osnovana u 1. veku kao rimski vojni logor oko koga se vremenom razvilo naselje. Ratiaria je morala biti veličanstven grad – jedno od najvećih rimskih naselje na Balkanu, glavni vojni logor na površini od oko 35 ha, glavni grad rimske provincije, smešten na uzvišenju sa koga se vidi okuka Dunava. Tokom 2. i 3. veka je naselje Raciarija bila napredan grad, naseljen rimskim stanovništvom i sa samostalnom upravom, organizovanom po rimskom modelu. Grad se povećao i postao užurbani lučki centar kroz koji je prolazila i organizovana tranzitna trgovina. Raciarija je postala centar zanatstva i poljoprivredne proizvodnje, kasnije episkopsko sedište. Iako je Ratiaria je jedno od najvećih i najlepših drevnih rimskih gradova Bugarske, danas je u dramatično lošem stanju. Ostaci grada Colonia Ulpia Traiana Ratiaria se nalaze na nalazištu Kaleto u severnom delu oboda sela Arčara, u oblasti Vidina, u blizini Dunava. Dva antička puta tj. dve glavne rimske carske saobraćajnice su prolazile kroz Ratiariju : Via Danubiana (Dunavski put) i put prema Jadranskom moru, koji je omogućavao najbržu vezu od Rima do dunavskog limesa. Po svom kulturnom i istorijskom značaju i vrednostima, Ratiarija može biti poređena sa gradovima kao što su Serdika (danasnja Sofija), Philipopolis (Plovdiv), Nicopolis ad Istrum (u blizini sela Nikyup, oblast Velikog Tarnova), Ulpia Eskus (Opstina Gulyantsi, okrug Pleven, na ušcu reke Iskar), Viminacijum i Singidunum – u današnjoj Srbiji.
Rimski put Lješ – Naissus – Ratiarija, kao što je dobro poznato, je bila transferzalna veza kroz centralni Balkan koji je povezivala Jadransku obalu sa Dunavom. Polazeći od morskog puta između italijanske luke Brindizi i Lješa, ovaj put je bio najkraća veza između glavnog grada carstva i dunavskog limesa. Naime, Appiana put je vodio od Rima do Brindizija brodovima, odakle se nastavljala kopnenim putem od Lješa duž doline Drima i preko planina današnje Albanije i Srbije – uglavnom kroz Kosovo i Metohiju do područja Niša i drevnog grada Naissusa, kao njegovim centrom. Od Naissusa je put nastavljao duž toka Timoka, te je zaokretao preko Kadibogaza, prelaza na Staroj Planina – severozapadnog dela planinskog venca Balkana i završavao u Ratiariji, rimskoj koloniji, u današnjem selu Arčar na Dunavu, u Bugarskoj. Tokom osvajačkih perioda carstva i utvrđivanja granice na Dunavu je ovaj put uglavnom služio u vojne svrhe, za prevoz vojnika i namirnica do dunavskog limesa. Razvojem rudarenja u Gornjoj Meziji je ovaj značajan put korišćen za izvoz rudnog blaga i imao je veliki privredni značaj.
Arheološka iskopavanja i istraživanja Raciarije su počela 1958. godine, pod vođstvom Velizara Velkova i nastavljena 1991. godine. Otkrivena su i proučena istočna kapija grada, delovi istočnog zida i impresivne građevine koje se tumače kao rezidencija Upravnika Provincije Dacia Ripensis, koji su obnovljeni i konzervirani. Najnovije studije pretpostavljaju da je rimski grad Ratiarija osnovan početkom 1. veka ili ranije, kao vojni logor IV Flavia i VII Claudius Legija. Dio Kasijus pise da je u 29. godini pre nove ere Markus Licinije Krakus došao u zemlje Mezije, gde je zauzeo i osvojio najjač mezijsku tvrđavu, za koju se veruje da je bila temelj za buduću Ratiariju. Ratiariju kao Mezijsku Ratiariju pominje u 2. veku Klaudije Ptolomej, a u 3. veku kao Ratariju koja je sedište XIII Dvojne legije Gemina, u 4. veku se pominje u čuvenoj Tabuli Peutingeriani, nastaloj po uzoru iz druge polovine 2. veka (Libya 1958, 15, 22, 31). Raciarija – Ratiaria postaje polazno mesto vojnih osvajačkih operacija imperatora Trajana na Dakiju, 98-117. godine. Posle drugog Dačkog rata 106. godine je Trajan osnovao 5 kolonija, od kojih je jedna bila Ratiaria. Kolonije su bile gradovi sa najvišim stepenom samostalnosti, od kojih je svaka oponašala život u Rimu. Puni naziv grada – Colonia Ulpia Traiana Ratiaria postoji na natpisu iz 125. godine. U 2. i 3. veku Ratiara postaje centar velikog urbanog područja i dostiže visok privredni razvoj i kulturni napredak. Nesumljivo je luka ovog grada imala izuzetan komunikacioni značaj. Rimska rečna vojna flota je ovde bila smeštena. Naziv “Ratiaria” može biti protumačen kao izvedenica od “ratis” – vrste plovila. Pregled rečne obale Dunava i izveštaj o promeni njenog oblika navode istraživače da je drevna luka mogla biti pored lokaliteta Kaleto, odnosno severno od utvrđene gradske tvrđave. Ovde u Ratiariji je bila i carina (Portorium Illyricum). Izmedu 2. i 3. veka grad postaje oblasni privredni centar (emporion). Posle 272. godine Ratiaria postaje značajni grad priobalne provincije Dakije – Dacia Ripensis. Vojni i administrativni upravnici – guverneri provincije su boravili u Ratiariji. Ostaci monumentalnih gradevina Ratiarije se tumače kao rezidencije guvernera provincije Dakije Ripensis (Kuzmanov, 2000; Valeva, 2000). 2010 godine je pronađen natpis Aurelija Priska – Aurelius Priscus – dux Daciae Ripensis (upravnika priobalne Dakije). Ovo je drugi vladalac provincije koga pominje natpis, od 3 do sada istražena i poznata upravnika Dakije Ripensis.
U 4. veku je Ratiaria bila vladičansko sedište. Imena vladika su sačuvana u pisanim izvorima. Jedan od njih je Silvester, koji je učestvovao u čuvenom Serdikanskom veću 343. godine, a drugi je bio Paladije – Palladius, poznati teoretičar i zastupnik Arijanizma. Do 1991. godine je veoma mali deo Ratijarije arheološki istražen. Najimpresivnije monumentalne građevine i objekti Ratiarije još uvek nisu istraženi. Na primer, fotografije grada iz vazduha pokazuju da je Ratiaria imala najveca kupatila – termi ili terme carskog tipa na Balkanu (Giorgetti, 1987, p. 43-44, tav. B). Gradski amfiteatar je pronađen tokom istraživanja 2009. do 2011. godine. Prema ispitanim ostacima se može prepostaviti da je grad Ratiarija imao Stadion (Atanassova, 1991, p. 12). 2011. godine je otkriven deo glavne ulice (decumdnus maximus), čiji polozaj pokazuje da je područje koje je zahvatala Ratiarija bilo dva puta veće nego što se do sada pretpostavljalo. Postoje nalazi koji otkrivaju da je u Ratiariji radio rudnik zlata, kao i da je postojala zlatarska radionica. Arheolozi su pronašli više od 50 vrsta zlatnog i srebrnog nakita – više nego na bilo kom drugom arheološkom nalazištu u Bugarskoj (Velkov, 1965, p. 7; Velkov, 1980,p. 65). Riznica zlata je otkrivena 1986. godine. Izložba “Zlato Ratiarije” je izazvala izuzetno veliko interesovanje javnosti (Dimitrova and Milcheva, 1987). U periodu od 4. do 5. veka je Ratiarija po opisima putopisaca bila poznata kao jedna od najvećih radionica i skladišta oružja. Ovde je bila jedna od šest vojnih carskih fabrika oružja. Sredinom 5. veka je Ratiarija još uvek bila glavni grad pokrajine sa značajnim brojem stanovnika, ali je 40-tih i 5-tih godina 5. veka osvajaju Huni. Tokom vladavine cara Anastasija I (491-518) je grad obnovljen i dobio je novo ime – Anastasiana Ratiaria. Verovatno je nalet Avara 586. godine doveo do nestanka drevnog grada.
Veličanstvena kultura Ratiarije se vidi na bogato ukrašenim sarkofazima, statuama, skulpturama i raznovrsnim isklesanim nadgrobnim spomenicima, kao i ostacima arhitekture – luksuznim privatnim rezidencijama sa živopisnim mozaicima. Nedavni nalaz monumentalne arhitektonske dekoracije otkriva da je javna arhitektura Ratiarije bila monumentalnija i bogatija nego u nalazištima Oescus, Nove i Durostorumu (Luka, 2011b, p.271, Obr. 1). Skulpture i spomenici iz Ratiarije su veoma fini i odlikuje ih visok umetnicki kvalitet, koji odražava veoma razvijenu i naprednu školu (Atanassova-Georgieva and Mitova-Dzhonova, 1985, p. 147). Mnoge bronzane i kamene statue iz Ratiarije podražavaju klasične ogirinale Polikleta, Praksitela ili Lizipa. Dodajuci značajan broj očuvanih dela, koji nije dokumentovan nigde u severnoj Bugarskoj, vidimo pravu vrednost i značaj Ratiarije kao umetničkog centra /Georgiev Svetoslav ICOMOS Bulgaria i Luka Krassimira Bulgarian Archaeological Association – Ivan Venedikov/. Tokom arheoloških istraživanja sprovedenih od 2001. do 2009. godine, preko puta Dunava u Rumuniji su istražena dva arheološka lokaliteta – rimska nekropola “La Ruptură” i velika građevina, dužine 32 m sa kolonadom na localiteteu “Castravica”.
Dramatično loši uslovi na arheološkom nalazištu Ratiariji i teškoće oko njegove zaštite potiču od nepostojanja bilo kakve aktivnosti institucija od poslednjih sveobuhvatnih arheoloških istraživanja 1991. godine. Arheološko nalazište Ratiarija je primer neodgovarajuće vladine politike i nedostatka predviđanja potrebe razvoja spomenika kulture kao faktora privrednog boljitka. Proces uništavanja i pljačke Ratiarije je jasan, budući da je rezultat potpune državne i lokalne nebrige, kao i nedostatka odobrenih arheoloških istraživanja, te ostaje najugroženije arheološko nalazište Evrope. Ratiarija je tokom poslednje 2 decenije postala jedna od glavnih meta plajčke – tragačima za blagom i trgovaca antikvitetima, umesto da je arheolozi detaljno istraže i država ozbiljno zaštiti. Avgusta 2011. godine je u selu Arčar osnovano neprofitno Udruženje “Ratiaria”, čiji je glavni cilj očuvanje i predstavljanje drevnog grada Colonia Ulpia Traiana Ratiaria. Nadamo se da novi istraživači i napori nove generacije arheologa Bugarske garantuju da se nikada neće ponoviti slučaj Ratiarije.