Petrovaradinska tvrđava

Petrovaradinska tvrđava je spomenik kulture Republike Srbije od velikog značaja koji se nalazi na izuzetnom strateškom položaju Petrovaradinske stene u Novom Sadu, iznad desne nepristupačne obale Dunava, opasan visokim bedemima sa strmim serpentinastim odsecima. Petrovaradinska tvrđava je jedinstveni simbol Novog Sada i jedna od najlepših i najočuvanijih tvrđava Evrope koja predstavlja i izvanredno delo barokne vojne arhitekture. Današnja Petrovaradinska tvrđava je građena od 1692. do 1780. godine u svrhu odbrane od napada nadolazećih Turaka, jer je Ugarska u njoj videla izvanredno pogodno i neosvojivo mesto za odbranu. Gornjim gradom Petrovaradinske tvrđave dominira Sahat kula koja je poznata po jedinstveno organizovanih kazaljkama – velika kazaljka pokazuje sate a mala minute, što je jedinstvena i prepoznatljiva atrakcija i lokalna karakteristika.

Idejni tvorac Petrovaradinske tvrđave je Markiz Sebastijan Voban, francuski vojskovođa, arhitekta i pisac iz doba Luja XIV. Očuvani dokumenti svedoče o tadašnjim dostignućima vojne arhitekture, pravcima razvijanja i savremenim rešenjima vojnih inženjera koji su bili zaduženi za njeno planiranje, projektovanje i nadzor radova.

Petrovaradinska tvrđava je nastajala u doba vladavine austrijskih vladara Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II, na mestu gde je od davnina postojalo kontinuirano stanište i utvrđenje, iz vremena starijeg bronzanog doba.

U temeljima Petrovaradinske tvrđave, zahvatajući prostor Gornjeg grada, arheološkim istraživanjima potvrđene su ljudska staništa još od Srednjeg Paleolita – Starijeg kamenog doba (oko 60.000-90.000 godina p.n.e.), zatim Neolita-Mlađeg kamenog doba (4.200 do 3.200 godina p.n.e.) i posebno značajnog Eneolita – Bakarnog i bronzanog doba (oko 3.200 do 1.700 godina p.n.e.), perioda iz koga je otkriveno zemljano utvrđenje sa drvenim palisadama. Ovim otkrićem je potvrđeno da je na ovom mestu postojalo stalno naselje od praistorije do danas. Arheolozi su tokom iskopavanja na Petrovaradinskoj tvrđavi, vršenih 2005. godine, takođe otkrili drugi značajni nalaz, na osnovu očuvanih ostataka iz ranog bronzanog doba, oko 3000 pre nove ere, čime dokazuju da je već u to vreme postojalo utvrđeno naselje na mestu današnje Petrovaradinske tvrđave. Posle stanovnika bronzane ere su na ovom mestu u periodu oko 100. godine pre nove ere boravili Kelti, koje su smenili Rimljani i sagradili tvrđavu Kuzum /Cusum/. Prve naznake današnjeg oblika Petrovaradinske tvrđave potiču iz 1235. godine, kada je ugarski kralj Bela IV dozvolio katoličkim monasima iz reda cistercita da na ostacima utvrde Kuzuma podignu opatiju Belakut. U vreme najezde Tatara monasi su naselje Belakut zaštitili utvrđenjem. Nedavno su, tokom obnove komunalne infrastrukture Petrovaradinske tvrđave, pronađeni ostaci naselje i crkve iz tog istorijskog perioda.

“Nerazjašnjeni podaci u vezi porekla projekta Petrovaradinske tvrđave i njegovog autora, okruživali su ovaj aspekt istorije tvrđave tokom mnogo godina, od naučnih, popularnih, nezvaničnih i uobičajenih principa do stalno ponavljanih legendi i mitova koji su se čak pojavljivali i u zvaničnim izvorima. Postoje brojne kopije planova Petrovaradinske tvrđave – preko 200 u Nacionalnom Arhivu Austrije, koji počivaju na ugrađenim građevinskim radovima ili na osnovu posebnih faza obnove, ali je originalni konceptualni projekat nepoznat. Priča o Petrovaradinskoj tvrđavi stalno obuhvata ime Sebastijana Vobana – Sebastien le Prestre de Vauban (1633–1707) koji je stekao slavu unapređujući odbrambene sisteme i značajno doprineo razvoju tehnika gradnje utvrđenja, što je ostalo najdominantnije i poštovano do 20. veka….. ‘Gibraltar na Dunavu’, kako se Petrovaradinska tvrđava često naziva je najveća i najbolje očuvana građevina oe 284 tvrđava u Srbiji (uključujući oko 40 tvrđava i očuvanih utvršenih kula i manastira) (Deroko 1964)…. Mađarski arhiepiskop Petar Varadi, po kome su nazvani tvrđava i lokalitet, je 1501. godine uložio veliki napor u obnovi ostataka ranije tvrđave, koju je 1526. godine osvojila turska vojska pod komandom Sulejmana Veličanstvenog. Petrovaradin je otao pod turskom vlašću do 1688. godine, kada ju je osvojila vojska austrijske carevine….. Gradnja je započela na južnoj strani Donje tvrđave, gde su izgrađeni prvi od mnogih bastiona po nalogu Habsburškog cara Leopolda I (Leopoldov Bastion) u koji je ugrađeno mnogo materijala srednjovekovne tvrđave…. “Sahat kula se nalazi na najdominantnijem položaju Petrovaradinske stene, tzv. Ludvigovom bastionu, prozvanom verovatno po Ludvigu Badenskom, koji je 1691. godine vršio neke građevinske radove na staroj, srednjovekovnoj tvrđavi, posle isterivanje Turaka iz nje. Prvobitno je na istom mestu od 1701.-1702. godine postojala manja Sahat kula, koja je za vreme dovršenja fortifikacije i celog sistema odbrane (1753-1776) porušena, a na njenom mestu sagrađena je sadašnja.” Izvor Novi Sad, priče iz prošlosti, Zoran Knežev

“Prvi plan Petrovaradinske tvrđave je izradio Matijas Kajzersfeld (Matthias von Kaysersfeld) početkom 1692. godine. Nakon njegove pogibije prilikom opsade Beograda 1693. godine, radove izvodi Mihael de Vamberg (Michael de Wamberg) koji umire u Petrovaradinu 1703. godine. Njega zamenjuje Kaspar Derk (Caspar Dörck) koji takođe umire gradeći Petrovaradin krajem 1711. godine. Do 1728. godine kada prelazi u Beograd, izgradnjom rukovodi Gisenbir (Gießenbier) dok radove izvodi civilni inženjer Majksner (Meixner) a nailazimo i na planove de Venca (de Wentz). Nakon predaje Beograda 1739. godine tek sredinom 18. veka dolazi do ponovnog preusmeravanja pažnje na Petrovaradin i izrade novih projekata. Na samom početku druge faze izgradnje Petrovaradina, 1755. godine umire i Isak Štajger (Isaak Steiger), tvorac novog projekta po kojem se vrše velike rekonstrukcije kompleska Petrovaradinske tvrđave. Njega zamenjuju Anton Keten (Ketten), Peter Bulanžer (Boulanger), Georg Tomerlin, Leopold Lajtin (Laitin), Franc Grubert (Franz Grubert)… Među poznatijim vojnim inženjerima u to doba, koji su obilazili Petrovaradinsku tvrđavu, nalazili su se fon Bon (Paul Ferdinand von Bohn), fon Rosenfeld (Wenzel Pawlowski von Rosenfeld) i de Kverlond (Claude-Benoit Duhamel de Querlonde). Na projektovanju proširenja postojećeg kontraminskog sistema radio je fon Šreder (Albrecht Heinrich von Schröder) a na stavljanje istog u borbenu gotovost prilikom poslednjeg Austrijsko-turskog rata (1788–1791) radio je Mikovini (Ludwig Mikowiny von Brzesnobanya). Kompleks Petrovaradinske tvrđave se na kraju izgradnje prostirao na preko 120 hektara. Činili su ga Gornja tvrđava, Hornverk, Vodeni grad, Ostrvsko utvrđenje na Velikom ratnom ostrvu i Mostobran na levoj obali Dunava. Ipak, on se nije završavao ivicom glasije ovih utvrđenja. Neposredna okolina njenog kompleksa koja je bila pod kontrolom vojnih vlasti tzv. esplanada (fr. esplanade) prostirala se na oko 1000 hektara. Ona je sve do prvih godina nakon Prvog svetskog rata direktno uticala prostorno širenje grada Novog Sada koji je tek nakon rušenja Mostobrana na levoj obali izašao na Dunav. Prisustvo brojnih vojnih inženjera tokom ovog dugog vremenskog perioda neusmnjivo je ostavio velikog uticaja na arhitekturu Petrovaradinske tvrđave. Tvrđava je morala da omogući smeštaj velikog broja vojnika, naoružanja, municije i životnih namirnica. Na sigurnoj udaljenosti od najugroženijeg dela tvrđave građeni su objekti za smeštaj baruta, životnih namirnica, kao i prostor za smeštaj ranjenih i bolesnih vojnika. U mirno doba tvrđavski garnizon u Petrovaradinu je sačinjavao oko 2.500 vojnika artiljerije, pešadije, konjice i inženjerije među kojima je bilo pripadnika grenadira, pontonjeraca, minera, provijanta i komande. U toku rata sa mobilizacijom taj broj bi bio oko 10.000, kojem bi bio pridodata i slobodna streljačka kompanija, odnosno slobodni građani koji su  imali obavezu da opslužuju artiljeriju u toku opsade. Doktrinom koja je vladala u to vreme broj posade se određivao prema broju bastiona jedne tvrđave (oko 450 do 500 vojnika po jednom bastionu). Zahvaljujući brojnim okolnostima Petrovaradinska tvrđava je do danas sačuvala najveći deo njenog nekadašnjeg kompleksa, ne samo svoje bastionske sisteme i frontove, nego i gotovo sve elemente i objekte koji su se nalazili ispred i pozadi njenog osnovnog bedema, kako na površini tako i ispod zemlje u kontraminskom sistemu”. Izvor Moja Tvrđava Nenad Šeguljev

Krajem 18. veka su prestale bitke za ovu tvrđavu, kao i drugi ratni pohodi na području severa Balkanskog poluostrva. Kada su 1780. godine završeni podzemni tuneli i neke manje građevine, Petrovaradinska tvrđava je dobila svoj konačni izgled, koji je sačuvan do danas….  Upotrebom principa idealne geometrije, projektanti zvezdastih tvrđava su razvili uobičajeni višeugaoni urbani plan ‘idealnog grada’, dodajući mu oblik jednougaonog ili višeugaonog zvezdastog višeugla, najčešće sličnih, razmerno sličnih ili ponovljenih odlika. Novonastala zvezda nije bila posledica razvijanja osnovnih uglova, već celina uglova nastala dodavanjem jednakostranih trouglova na stranama osnovnih uglova, na šta su sledili zvezdasti istureni oblici, odgovarajući broj rezervne odbrane, spoljni ugaoni odbrambeni delovi-stražarnice u obliku polumeseca, utvđene topovnjače…., projektovani u skladu sa pravilima odbrane i potrebama ovakvog tipa utvrđenja. Ugaona geometrija bastiona je odlično usklađena sa zvezdastim oblikom koji okružuje središnje višeugaono jezgro tvrđave….. Projekat Petrovaradinske tvrđave je delo vojnih inžinjera Keyserfelda, Marsiglia, Wamberga i Gisenbira, nažalost manje poznatih od Vobana i obuhvata različite građevinske uticaje koji su bili moderni krajem 17. i tokom 18. veka, potvrđujući efektivnost vojnog graditeljstva Centralne Evrope. Današnje stanje tvrđave predstavlja impresivni primer tradicionalnog evropskog stila gradnje utvrđenja koji je najčešće primenjivan tokom 17. i 18. veka i razvijan pod velikim uticajem francuske, italijanske i flamanske škole vojne arhitekture. Zbog postepenih faznih stepena gradnje tokom dugog vremena, tvrđava je dobila svoj današnji oblik 1780. godine, koji se poklapa sa krajem vladavine carice Marije Terezije, kada je završena konačna izgradnja na desnoj obali Dunava”. Are Vauban’s Geometrical Principles Applied in the Petrovaradin Fortress? Marija Obradović i Slobodan Mišić

Vremenom je Petrovaradinska tvrđava, zbog svog izuzetnog položaja i strateškog značaja, stekla ime “Gibraltar na Dunavu” i danas zauzima površinu od 114 hektara, što je čini jednom od najvećih tvrđava na Dunavu. Kod Petrovaradina, na brdu Vezirac se 1716. godine odigrala čuvena Petrovaradinska bitka između turskih i austrougarskih snaga, u kojoj u Turci bili žestoko poraženi i za sva vremena – potisnuti južno od Save i Dunava. Pored brojnih istorijskih spomenika, na Petrovaradinskoj tvrđavi se nalaze i Akademija umetnosti, Muzej grada Novog Sada, Hotel Leopold, brojni ugostiteljski objekti, galerije, suvenirnice, kao i ateljei novosadskih umetnika, među kojima je izuzetno zanimljiv umetnički Atelje Kurucić koji je uz najavu moguće posetiti i doživeti jedinstveno predstavljanje izrade umetničke fotografije….

Najveća znamenitost Petrovaradinske tvrđave su podzemne vojne galerije Muzeja Grada Novog Sada, komunikacioni sistem na četiri nivoa, zidan stepenasto u dužini od 16 km. Svakog jula je Petrovaradinska tvrđava centralno mesto održavanja muzičkog festivala Exit. “ATELJE 61” je jedinstvena umetnička radionica za izradu ručno rađenih tapiserija i jedan je od malobrojnih centara umetnosti tapiserije u svetu, u kojem se izvodi, neguje, sistematski čuva i populariše tapiserija. Od osnivanja Ateljea 1961. godine do danas u radionici je ručno-izvedeno preko 800 dela u tapiseriji, a bogata i vredna zbirka tapiserija broji preko 200 dela koja “osvajaju srca” ljubitelja umetnosti.

Posebna Srbija

Očaravajući Balkan

Tura Srbija i Zapadna Bugarska

Fruška Gora i Beograd tura 1