Pešter – Pešterska visoravan

Pešter ili Pešterska visoravan je prekrasna prostrana krečnjačka zaravan u jugozapadnoj Srbiji, u području Raške i regiona Starog Vlaha, izmedu reka Lima i Ibra.

Arheološka iskopavanja i istraživanja na području Peštera su započeta sredinom 20. veka i još uvek traju. Arheološka istraživanja Peštera svedoče o brojnim praistorijskim tumulima i nalazima kamenih grobnica i urni poznog bronzanog i kasnog gvozdenog doba, starijih od 3000 godina. U to drevno vreme praistorije je pogrebni običaj bio kremiranje tj spaljivanje pokojnika. To su nalazi, ostaci i svedočanstva istorijskog perioda Brnjičke kulture koja je od 13. do 4. veka pre nove ere obuhvatala široko područja Raškog regiona, jugozapadne i jugoistočne Srbije i Kosova i Metohije. Na Pešteru su otkrivena utvrđena naselja i staništa na teško pristupačnim ili nepristupačnim uzvišenjima i u pećinama, čije starosedelačko autohtono stanovništvo se bavilo stočarstvom, lovom i zanatima, sa pronađenim ostacima sezonskih pašnjaka i zimskih skloništa. Stanovništvo današnjeg Peštera su činila ilirska plemena, među kojima su najznačajnije najmoćnije pleme Autarijati, čiji ratnici su bili neustrašivi, ali na stalnom oprezu od brojnih napada hordi pljačkaša i osvajača. Na Pešteru su u nekropolama pronađeni brojni grobovi ilirskih ratnika i grobovi drugih društvenih slojeva stanovništva iz perioda oko 750. do 500. godine pre nove ere, kao i nalazi oružja, keramičkih urni, posuđa oblika urni, delova grnčarije, vrčeva, nakita od bronze i ćilibara…. Ratnici su sahranjivani u tumulima i nekropolama u odeći i sa ratničkom opremom i prilozima. Najpoznatiji praistorijski tumul na području Peštera se nalazi u Glogoviku. Praistorijski istorijski period na Pešteru prekida u 1. veku osvajanje Rimskog carstva.

Za područje Peštera se vezuju verovanja da je nekada na njemu bilo jezero, te meštani kažu da je ovo mesto gde je Sveti Đorđe ubio aždaju. Pešterska visoravan se prostire na nadmorskoj visini od 900 do 1250 metara i predstavlja najveću visoravan na Balkanu i jednu od najvećih u Evropi. Teritorija Pešterske visoravni uglavnom obuhvata površinu Opštine Sjenica, dok neki delovi pripadaju Opštinama Novi Pazar i Tutin.

Prema narodnoj etimologiji, Sjenica je dobila ime po obilju trave i sena, koja se u okolini ovog naselja kosi i po tri puta godišnje. Naziv regiona Peštera potiče od reči pešter, koja je arhaični naziv za pećinu. Pešterska visoravan je zapravo prostrano polje (Peštersko polje) beskrajnih pašnjaka, okruženo planinama Jadovnikom (1734 m), Zlatarom (1627 m), Ozrenom (1680 m), Giljevom (1617 m), Zilidarom (1616 m), Javorom (1520 m) i Golijom (1833 m). Zauzimajući površinu od oko 50 km², Pešterska visoravan je najveće polje u Srbiji, među najvišima na Balkanu. Kroz Peštersku visoravan protiču reke Uvac, Vapa, Jablanica i Grabovica. U geološkoj prošlosti Pešterska visoravan je bila veliko jezero, od kojeg je danas jedino ostalo majušno Peštersko jezero, u blizini sela Tuzinje.

Zemljište na Pešteru je uglavnom krečnjačko i ispresecano prostranim neprekidnim pašnjacima. Privreda Pešterskog regiona se uglavnom bazira na uspešnom stočarstvu i poljoprivredi, najintenzivnije uzgoju ovaca. Pešter je izuzetno poznat po visokokvalitetnim mlečnim proizvodima, posebno po “sjeničkom siru“, izvanrednom tradicionalnom specijalitetu, koji se proizvodi na autohtoni način, kao i jagnjetini, dimljenoj govedini i ovčetini. Sjenički sir spada u grupu mekih belih punomasnih sireva koji se čuvaju i sazrevaju u salamuri. Proizvodi se od ovčijeg i kravljeg mleka, od stoke koja veći deo godine provodi na pešterskim pašnjacima. Autohtoni sjenički sir proizvodi se samo od sirovog ovčjeg mleka, ima karakterističnu aromu, pikantan i jak ukus, izrazito je bele boje i specifičnog izgleda. Ovčiji sjenički sir je sezonski, dok se kravlji sir pravi tokom cele godine. Godišnje se na Pešteru proizvede između 300 i 350 tona ovčijeg i tri do četiri puta više kravljeg sira. Na teritorije optine Sjenica nekoliko mlekara uspešno proizvodi pasterizovan sir, ali zbog tehnologije sir gubi specifična svojstva. To nije tradicionalni sjenički sir od svežeg, neobranog mleka.

Postoje i poslastice koje ne možete okusiti nigde osim na Pešteru, kao što je jardum – gusti specijalitet od ovčijeg mleka, Sjenički sudžuk ili jela od heljde, koja se ovde pripremaju sa velikom ljubavlju i posebnim zadovoljstvom. Ako volite ribu, najkvalitetniju moguću pastrmku možete uloviti u nekoj od ovdašnjih reka ili jezera, a možete je i kupiti na jednom od dva ribnjaka. Sjeničke pite i orijentalne poslastice predstavljaju specijalitete o kojima ne treba trošiti reči, već probati. Pešterska visoravan je retko naseljena : najveći broj malih naselja je smešteno na rubu Pešterskog polja. Pešter je poznat po specifičnoj mikro-klimi, posebno oštroj tokom zimskog perioda. Na Pešteru su izmerene najniže temeprature u Srbiji : -39 °C u selu Karajukića Bunari 26. januara 2006. godine, što je bila niža temperatura od najnižeg rekorda od -38.4°C, izmerenog u Sjenici 1954. godine.

Tokom srednjovekovnog perioda je Raška, smeštena na severnom rubu područja Pešterske visoravni, bila središte srpske srednjovekovne države. Novopazarska kotlina, između Rogozne, Golije i Pešterske visoravni je politički i duhovni centar najstarije srpske države. Samo ime Rasija /Raška prvi put se pominje 1189. godine. Od tada Mlečani, Nemci i Mađari do 18. veka Srbiju nazivaju Rascija, a Srbe Racima, Rascijanima, Raicenima i slično. Ime Raška je danas sačuvano u imenu Raškog okruga u Srbiji, a teritorija nekadašnje Raške je danas poznata pod geografskim imenima Raška oblast ili Sandžak. Brojni srpski srednjovekovni manastiri, među kojima su najznačajniji Sopocani i Đurđevi Stupovi i Petrova crkva, podignuti su u raškoj oblasti. Današnji Novi Pazar je nastao zahvaljujući statusu i značaju drevnog Rasa, središtu srednjovekovne Srbije. U 15. veku je Otomansko Carstvo okupiralo i naselilo region Peštera. Novi Pazar bukvalno znači novi bazaar, ili novo trgovište, koji je bio centar turske trgovinske mreže na Balkanu. Region Peštera sa Novim Pazarom – Pazarištem je bio veoma značajan centar snabdevanja Otomanskog Carstva između Istanbula /Carigrada-Konstantinopolja/ i Male Azije i Bosne, glavno tursko trgovačko uporište u Evropi i imao je veoma veliku ulogu u otomanskim privrednim aktivnostima.

Na području grada Novog Pazara je evidentirano 651 lokaliteta, u Sjenici 460 i 415 u Tutinu. Na novopazarskom području su, između ostalog, pronađeni ostaci oko 276 srednjovekovnih srpskih grobalja, 130 crkava, tri manastira, 26 tvrđava, 6 kula, 109 naselja i 14 rudnika.

Velika Gradina u selu Vrsenica se nalazi na jugoistočnoj ivici Sjeničkog polja. Velika Gradina predstavlja jedno od retkih lokaliteta u kome je predstavljen primer i način upotrebe mesta za odbranu u kasno-antičkom i počecima vizantijskog perioda. Velika Gradina je lokalitet koji obuhvata tri kulturna horizonta, kao i ostatke objekata koje arheolozi još uvek istražuju. Džamija u selu Ugao predstavlja najstariju spomenik islamske kulture na teritoriji opštine Sjenica. Sagrađena je 1704. godine i imala je značajnu ulogu u procesu islamizacije katoličkih doseljenika Malisora iz severne Albanije na područje Sjeničko-Pešterske visoravni i srpskog stanovništva doseljenog iz Hercegovine i Crne Gore. Sultan Validova džamija se nalazi u centru Sjenice. Sagrađena je sredinom 19. veka kao zadužbina majke sultana Abdula Hamida II. Njena veličina i oblik je čine značajnim urbanim zdanjem Sjenice i arhitektonski je jedan od najlepših islamskih spomenika u Srbiji. Džamija u Sjenici ima sve odlike monumentalne arhitekture, sa izuzetno velikom kupolom, prečnika oko 15 metara. Ova kupala izuzetne veličine je od drveta, ali je originalno imala olovni pokrivač. Sultan-Validova džamija je i danas glavna čaršijska bogomolja i spomenik koji predstavlja zlatnu eru Sjenice, vreme kada je Sjenica bila sedište Sandžaka – upravne oblasti u Osmanskom carstvu. Lokalni meštani i danas govore o legendi kako je došlo do građenja ove džamije. Ustanici i hajduci su pljačkali karavane koji su nosili robu sultana Valida, kaže legenda. Kada je sultanova majka, posle dužeg vremena povratila svoje blago i dukate, dala je za spas svoje duše veliko bogatstvo za gradnju džamije u Sjenici, gde će lokalni stanovnici moći da se mole za svoju dobrobit.

Na Pešteru živi veliki broj ugroženih biljnih i životinjskih vrsta u posebno ugrozenim eko sistemima. Stoga je Pešter uvršten na Ramsar listu vodom bogatih područja od međunarodnog značaja. Pešterska visoravan i okolina, koja je gotovo sasvim neistražena, magično lepa i divlja, omogućava bogatstvo nesvakidašnjih avanturističkih sadržaja i upoznavanje tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva – pešačenje, planinarenje, vožnja čamcem, foto safari, jahanje konja, jeep vožnje, poseta seoskim gazdinstvima i proba originalnih proizvoda sa zaštićenim poreklom i turističkim domaćinstvima koje pružaju turističke usluge, poseta rudnika Štavna, lov, ribolov, tkanje ćilima, kosidba, plastenje sena, skijanje, trke na snegu, team building aktivnosti u prirodi….

Na prostoru turističke regije Zapadna Srbija obeleženo je 15 biciklističkih ruta, ukupne dužine oko 400 km za ljubitelje prirode i aktivnog odmora. Na ovaj način, markiranim stazama spojene su turističke destinacije Zapadne Srbije, a turistima i lokalnom stanovništvu omogućeno je da izaberu stazu prema svojim fizičkim mogućnostima i atrakcijama koje nameravaju da posete. Zlatibor je spojen sa Tarom preko Mokre gore, Divčibare sa prostorom Užica, Kosjerića i Požege. Arilje i Ivanjica spojeni su sa Golijom, Uvcom, Pešterom, Zlatarom i Prijepoljem. Biciklističke rute obeležene su turističkom signalizacijom, na rutama su postavljene drvene nadstrešnice i klupe za odmor biciklista, pešaka i planinara. Za potrebe aktivnog odmora, obezbeđen je i određen broj bicikala, koje se mogu iznajmiti.