Perperikon svetilište
Perperikon (Hyperperakion ili Perperakion) je najveći megalitsko svetilište na Balkanu koji se nalazi u Istočnim Rodopima, južno od sela Gorna Krepost /što znači visoka tvrđava/, oko 15 km severoistočno od grada Kardžali. Arheološki kompleks Perperikon obuhvata veliko megalitsko-tračko svetilište, sveti drevni duhovni grad i srednjovekovno utvrđenje. Nalazište i svetilište Perperikon se nalazi na stenovitom uzvišenju, na nadmorskoj visini od oko 420 metara. Arheološkim nalazima u Perperikonu su utvrđena ljudska staništa iz perioda 5000 godina pre nove ere, budući da je ovo plodno i zaštićeno područje privlačilo naseljavanje stanovnika još u drevno doba istorije. Danas je oko prirodnog, drevnog središta Perperikona rasuto mnoštvo nalaza, koji jedan za drugim otkrivaju bojne arheološke slojeve. Legenda kaže da je u davnoj prošlosti ovo uzvišenje nosilo ime „Kamena kuća Boga Sunca“. Drevni istoričari navode da je “ovde negde, visoko u rodopskim planinama, postajao hram tračkog boga Dionisa – mesto gde su se dogodila dva najveća proročanstva, koja su ostavila trag na istoriju sveta”. U aprilu 334. godine pre nove ere, upravo pred osvajanje Persijskog carstva, Aleksandar Veliki je posetio hram Dionisa i dobio proročanstvo da ce osvojiti ceo svet. Tračani su gledali prekrasnu veliku stenu kao svetilište na kome su obožavali sunce. Samo nešto niže se Perperiška reka spaja sa veštačkim jezerom Stouden Kladenets – Studen Kladenac na reci Ardi. Na mestu gde se susreću dva vodotoka se nalazi selo Kalojanci, živopisno mesto zanimljive turističke ponude.
Orfej je jedan od omiljenih drevnih heroja koji potiče iz Trakije. Drevni Grci su verovali da je on bio sin rečnog božanstva Eagra i Kaliope – muze epske poezije. Orfej se kao veličanstveni pevač i svirač takmičio i sa Apolonom, svojim učiteljem muzike. Snaga Orfejeve pesme i svirke je bila čudotvorna. Dok je pevao svojim božanskim glasom, jata ptica su kružila iznad njegove glave, ribe su iskakale iz mora, reke su zaustavljaje svoje tokove, stenje je podrhtavalo, drveće mu je prilazilo da ga zaštiti od sunca, a sve životinje su se sakupljale kraj njegovih nogu. Melodija Orfejeve lire je gospodarila vetrovima i topila sneg na visokim planinama. Orfej se pridružio Argonautima u potrazi za zlatnim runom, svojom pesmom je davao takt veslačima i uveseljavao junake na svim svečanostima tokom puta, pomogavši im svojom umilnom pesmom da nadvladaju i pobegnu Sirenama. Orfej je često prikazivan kako svira liru, koju mu je poklonio Apolon, a njegova muzika je razgonila divlje zveri i okretala reke u drugom pravcu.
Grčka mitologija takođe govori o zlosrećnom braku Orfeja sa prekrasnom vilom Euridikom. Ubrzo posle udaje za Orfeja, lepu Euridiku je usmrtila otrovnica. Orfej nije mogao da preboli njenu smrt i krenuo je u Podzemlje da je traži. Njegova pesma i svirka su pobedila sile smrti i zamu sveta mrtvih. Kad se Podzemljem razlegla Orfejeva svirka, raznežila je božanstva i stroge sudije mrtvih i neumitne suđaje, koje su već završenu nit Euridikinog života opet započele da predu. Ni vladari Podzemlja nisu odoleli ovom nenadmašnom pevaču i vratili su Euridiku, ali su Orfeju zabranili da je pogleda dok sa njom ne izađe na svetlost dana. Orfej je krenuo ka izlazu iz Podzemlja, ali se, mučen sumnjama i čežnjom – osvrnuo. Istog časa je po drugi put izgubio svoju voljenu suprugu i to zauvek. Ojađeni Orfej je pokušao da se vrati u Carstvo mrtvih, ali ovog puta su vrata Podzemlja ostala zatvorena. Sedam dana nesrećni pevač nije uzimao hranu, sedam meseci je bez prestanka plakao, a zatim je tri godine živeo u potpunoj usamljenosti. Ova legenda potiče iz ranijeg mitološkog izvora. Sigurno je da je Orfej bio tračkog porekla, drevna umetnost ga nepromenljivo predstavlja u tradicionalnoj tračkoj nošnji. On je sigurno ima značajnu ulogu u tračkoj religiji, o kojoj danas veoma malo znamo. Čini se da je po tračkim poukama Orfej bio sveštenik ili čarobnjak natprirodnih moći. Naučnici veruju da je filozoski kult Orfeizma potekao iz Orfejevog učenja i pesama. Nastao je u Trakiji početkom 900. godine i kasnije se proširio u drevnoj Grčkoj i na Mediteranu. Među Orfejevim sledbenicima su bili i neki rimski carevi.
Hiljadama godina je u prošlosti Perperikon bio ogromna goletna stena. Takav oblik je privukao preistorijskog čoveka kao magnet i postao objekat obožavanja i strahopoštovanja. Kršna divljina Istočnih Rodopa je sigurno izrodila bogatu megalitsku kulturu mnogo pre naseljavanja tračkih plemena na ovom području. Najstariji stanovnici Perperikona su poštovali orgomne stene zbog njihove prirodne velelepnosti. Kasnije generacije su naučile da klešu i oblikuju stene i koristili su ih kao sklonište. Kako je oruđe bivalo efikasnije, čovek je mogao da oblikuje ili pomera velike stene, ali je time takođe i uništavao tragove ranijih kultura Perperikona. Najstariji tragovi ljudske civilizacije otkriveni u Perperikonu potiču iz doba kasnog Neolita, 6-5. milenijuma pre nove ere. U tom periodu ljudi još nisu naučili da obrađuju površinu kamena, te su u prirodnim pukotinama stena pronađeni ostaci neolitske keramike. Međutim, Perperikon još uvek nije bio naseljeno stanište, već kameno svetilište. Sledi doba eneolita – bronzanog perioda istorije. Jame uklesane u stenama, sa pronađenim delovima keramike potiču sa kraja 5. i početka 4. veka pre nove ere. Keramika je slična onoj koja je otkrivena u drugim eneolitskim selima, kao što je čuveno tračko nalazište u Karanovu. Vremenom se tokom Bronzanog doba postepeno razvojala naseljena stena. Postoje razlozi da verujemo da je tokom Bronzanog doba, posebno od 18. do 12. veka pre nove ere, Perperikon doživeo svoj vrhunac koji se verovatno poklapa sa najvišim stepenom razvoja Mikenske i Minojske civilizacije. Značajna otkrića keramike iz tog perioda potiču iz brojnih arheoloških slojeva Perperikona. Iako je naknadnom obradom uništena većina kulturnih slojeva Perperikona, postoji dovoljno nalaza koji arheolozima omogućavaju tumačenje da je krajem Bronzanog doba Perperikon bio glavno svetilište. Veoma zanimljiva keramika iz kasnog Bronzanog doba, koja obuhvata nekoliko primeraka dobro očuvanog posuđa je otkrivena 2002. godine : male i velike čaše, velike posude za pečenje sa karakterističnim ukrasima na ručkama. Obrada posuđa iz Perperikona varira u kvalitetu veštine kojom je izrađivana i uglavnom potiče od gline pomešane sa kamenčićima, ali ima i crnih i izglačanih primeraka. Među nalazima u Perperikonu je i keramika i perioda 18. veka pre nove ere, koja je verovatno doneta sa područja Mramornog mora, što predstavlja jedan od najranijih primera trgovine između regiona. Jedna skoro cela posuda ima urezanu predstavu šest ljudskih figura oko predstave Sunca. Ova kompozicija je predstavljena kao cvetni motiv, sa delovima ljudskih tela u obliku latica, sa glavama u obliku sunca. To su verovatno bila drevna božanstva čija imena nikada nećemo saznati. Religiozna verovanja se pojavljuju tek početkom Gvozdene ere, 11. do 6. veka pre nove ere, tokom perioda koji je takođe predstavljen na keramici pronađenoj u Perperikonu. Međutim, za raziliku od drevne grčke mitologije, koja se razvijala u istom istorijskom periodu, Orfizam – sistem tračkig religijskih i filozofskih verovanja su bukvalno nepoznati. Dionis i Orfej su nesumnjivo nastali iz ove tradicije, tokom kasnijeg razvoja.
“Grad Sunca” je neobičan tračanski kameni kultni kompleks i kasnoantička tvrđava u blizini sela Angel Voivoda u Bugarskoj. Ovo drevno svetilište, poznato po direktnom pogledu na Perperikon je jedan od najvećih u zemlji i ima veliki značaj u nastanku i građenju tračkih svetilišta. Smešten na kamenom vrhu pod nazivom Asara, ovaj kompleks obuhvata šest posebnih delova koji uključuju veliko tračansko svetilište, kameni grob, kameni oltar, jedinstveni kameni sunčani sat – jedini pronađeni u Bugarskoj, više od 70 kamenih otvora-niša, kasnoantičko utvrđenje i ranohrišćansku crkvu sa grobovima najranijih sveštenika. Iskopavanjem su otkrivena dobro očuvani oltar ranohrišćanskog hrama sa početka 4. i 5.veka uz tragove vitraža na prozorima. Hram zauzima širinu oko 5 metara i dužinu između 15 i 20 metara. Utvrđeno naselje onuhvata područje oko 6-7 ari i uključuje značajno nalaze poput bronzanog bogato ukrašenog krsta iz 5. veka. Zidine severnog utvrđenja su odlično očuvani, a tekuća istraživanja obuhvataju istočni deo koji je direktno povezan sa kamenim grobom. Za kameni hodnik se pretpostavlja da su bile isklesane stepenice u kamenu koje su vodile do svetilišta. Pored toga se nalazi drvena greda na ulaznoj kuli koji je verovatno bio jedan od kasnije izgrađenih ulaza. Ova celina takođe obuhvata 17 očaravajućih kamenih otvora i obližnji veliki kameni oltar. U centru utvrđenja se nalazi cisterna – rezervoar vode iz kasnoantičkog perioda.
Poreklo kulta ove celine ostaje nepoznato jer nije jasno da li je povezan sa trački obredima sahranjivanja ili im prethodi da bi ga kasnije koristila lokalna plemena. Lokalni izvori pominju pronalazak kamenih delova koji predstavljaju “nogu konja i vučju glavu” u podnožju celine, iako je deo izgubljen. Veličina i precizan položaj isklesanog prikaza su nepoznati, ali se pretpostavlja da je on možda bio deo ukrasnog reljefa koji je predstavljao tračkog konjanika /Herusa/ u pratnji psa, što je uobičajen motiv i tema drevne Trakije. Ukoliko je ovo mišljenje tačno, ono pretpostavlja da je obuhvatao prostor u okviru kamenog oblika koji je služio kao svetilište posvećeno Herusu. Tokom istraživanja je većina pronađenih nalaza obuhvatila delove keramike u kojima preovlađuju oni iz kasnoantičkog perioda, od 4. do6. veka. Pronađeno je samo par delova iz vremena ranog Gvozdenog doba – 12. do 6. veka p.n.e, kao i mali broj iz perioda od 2. do 4. veka i od 11-14. veka“. https://www.tourism.government.bg/bg/tourist-destinations/2306/7038
https://www.desant.net/show-news/43811
Uopšte govoreći, arheološko nalazište i svetilište Perperikon obuhvata 4 elementa : grad, utvrđenje na vrhu uzvišenja, palatu ili hram upravo ispod akropolja, sa pogledom na jugoistok, kao i dva spoljna naselja, jedno na severnoj i drugo na južnoj padini. Do sada su arheološki istražena dva spoljna grada, po čijem obliku terena je utvrđeno postojanje ulica i svetovnih i verskih objekata uklesanih u stene. Skup sela oko podnožnja uzvišenja svetilišta Perperikon i rečne doline je bio gusto naseljen tokom perioda rimske vladavine. Vrh Perperikona je bio zaštićen utvrđenjem čije su zidine debljine 3 metara. Tvrđava u Perperikonu je verovatno sagrađena pre rimskog osvajanja, ali su je Rimljani ojačali i obnovili. Za zidove svetilišta Perperikon nije korišćeno nikakvo vezivo, već su građeni od masivnih kamenih blokova, besprekorno obrađenih stranica i redova lomljenog kamena, razdvojenih redovima cigle. Duž čitavog obima nalazišta Perperikon se zidine nalanjaju na kamenitu površinu padine. Graditelji su morali da klešu posebna korita u stenama kako bi položili temelje svetilišta Perperikon. Ovo je pogrešno protumačeno kao stepenište, jer oni praktično omogućavaju prilaz na mestima gde su zidine oštećene ili nedostaju. Iza zidina je sagrađena čvsta tvrđava. Donji deo građevine svetilišta Perperikon je potpuno ukopan u stenu. Iako je veći deo arheološkog kompleksa Perperikona još uvek pokriven zemljom, posetilac 21. veka se može kretati širokom ulicama i stati na stene, sa sačuvanim rupama za pragove. Perperikon izgleda kao dinamična zajednica iz bliske istorije. Uklesana u steni istočnog dela akropolja svetilišta Perperikon je velika građevina oblika bazilike. Arheološki nalazi na svetilištu Perperikon potvrđuju da je ovo bio paganski hram, koji je kasnije pretvoren u hrišćansku crkvu, dodavanjem apside u oltaru. Na zapadnom kraju Perperikona dva monumentalna kamena portala čuvaju otvore, koji su verovatno služili za dvostruka vrata. Trem sa stubovima vodi od bazilike do centra svetilišta Perperikon, čiji su stubovi dobro očuvani i predstavljaju klasičnu građevinu. Do sada su otkrivena dva ulaza na akropolj Perperikona. Jedan vodi u tvrđavu sa zapadne strane svetilišta Perperikon i učvršćuje ga pravougaono utvrđenje. Drugi ulaz, sa južne strane je otkriven 2002. godine i posebno je zanimljiv, jer vodi do glavnog hrama ili velike palate svetilišta Perperikon. Palata i ostale građevine Perperikona su jedinstveno ostvarenje arhitektonskog umeća i veštine. Posetiocu se srce ispunjava strahopoštovanjem ulaskom na kapije Perperikona koje su otvarane pre više milenijuma, kada se zakorači tragovima koji čuvaju svedočanstva davnih generacija i prošeta duž mističnih koridora koje su davno osvetljavale baklje… Upoznati ovakvo čudo ljuskog stvaralaštva na vrletnom uzvišenju, zabačenom u planinskoj divljini Rodopa je – skoro neverovatno !
