Pećina Risovača Aranđelovac
U zatalasanoj Šumadiji, na ulazu u Aranđelovac, nalazi se pećina Risovača, među naučnicima poznata kao podzemni muzej paleolita. U njoj su pronađeni fosilni ostaci velikog broja životinja, koje su za vreme poslednjeg ledenog doba živele u stepama današnjeg brda Risovača.
U Srbiji postoji veliki broj pećina, od kojih je samo neznatan broj istražen. Svaka je po nečemu posebna, a Risovača je zbog nekih karakteristika proglašena za spomenik prirode prve kategorije i kulturno dobro od izuzetnog značaja. Pećina Risovača je otkrivena slučajno, 1953. godine, rušenjem 20. metara ulaznog dela, jer se nije znalo da u risovačkom brdo postoji pećina. Tada je i zaštićena kao arheološko nalazište, a tri decenije kasnije, pećina dobija na značaju kao spomenik prirode. U pećini Risovači se nalaze rekonstrukcije pračoveka, praistorijskog lovca tipa neandertalca, urađene u prirodnoj veličini. Nekadašnji čovek koji je tu živeo bio je naš davni predak, a naučnici kažu da su tu živeli i homo sapiensi koji su mogli uporedo da žive sa čovekom tipa nenandertalac.
Dužina pećine Risovače je 135 metara, a sa bočnim kanalima gotovo 190 metara. Pećina je najbolje pretražena od svih pećina u Srbiji i najbolje je istražena kao arheološko-paleontološko-speleološka stanica. Risovačku pećinu smatraju jednom od pet pećina na Balkanu u kojima je živeo pračovek nenadertalac kao lovac. Ovde je pronađeno nekoliko nalaza života neanderca – listoliki nož, šiljak, koštani bodež i glačalo, što je potvrda njegovog prisustva u ovim krajevima današnje Srbije.
U pećini Risovači se nalaze rekonstrukcije figura 20 vrsta životinja koje su nastanjivale pećinu pre perioda ledenog doba – mamuti, bizoni nosorozi, džinovski jeleni, stepski lavovi, šakali, hijene, risovi, lisice, čija starost fosila je utvrđena na 36 hiljada godina, plus minus šest hiljada. Na osnovu toga se pretpostavlja da je to i vreme boravka poslednjeg čoveka neandertalca na našim prostorima.
U pećini Risovači pronađen je poludragi kamen mermerni oniks, nastao radom mineralnih voda koje su proticale ovom pećinom, koje su danas poznate pod nazivom Knjaz Miloš. Pre 110 hiljada godina kada su stvarale pećinu, vode su bile hladne, kasnije su usledile tople vode koje su se taložile i bile u fizičko-hemijskim procesima iz kojih je nastao mermerni oniks. U pećini Risovači ima i aragonita, kamena koji se retko nalazi u prirodi. Njegova karakteristika je da grupiše kristale u suprotnosti od sile gravitacije.
Pećina Risovača je poslednji put uređena 2009. godine, kada je dobila ukrasno osvetljenje. Zanimljivo je da je zbog obrazovanja najmlađih posetilaca, u Risovačkoj pećini postavljen aparat za kalcifikaciju, koji pokazuje kako se stvaraju pećinski ukrasi, stalaktiti i stalagmiti, jer ova pećina ne obiluje tim ukrasima. Oni se tu nalaze samo mestimično. U poslednjoj zoni pećine Risovače su dve niše, Koralna ili Snežna soba, koju odlikuju ukrasi u obliku snežnih korala. Druga niša je nazvana po Vesni Bogdanović, studentu arheologije koja je radila na istraživanju Risovačke pećine. U niši je pećinski nakit u nekoliko boja, koja potiče od različitih vrsta minerala.
