Oslikane crkve i manastiri Bukovine
Bukovina je istorijski region u severoistočnom delu Rumunije – severnoj Moldaviji, između prekrasnih Karpata i reke Prut. Bukovina se nalazi u severnom delu regiona Moldavije, na granici sa Ukrajinom koja deli područje Bukovine sa Rumunijom. Ovaj deo Rumunije je izrazito lep i odlikuje ga čista i očuvana priroda, jedinstveno gostoljubivo stanovništvo, posebno lepi pejsaži i dobro očuvana tradicija. Bukovina se nalazi u severnom delu područja Moldavije koji se graniči sa Ukrajinom. Crkve i manastiri Bukovine su besprekorno skladne sa prekrasnim planinskim okruženjem severne grupe Istočnih Karpata i visoravni Sučava, šumama i rekama sa okolnim područjima koje čine apsolutno prisnu vezu između ljudskog bića i svetih mesta koja nose znak transcendentalnog. Prekrasno područje Bukovine doprinosi atmosferi razmišljanja. U Bukovini je ukupno 48 crkava i manastira, od kojih 7 pripada UNESCO nasleđu. Neke od crkava i manastira Bukovine su okružene zaštitnim zidinama koje su služile odbrani od osvajača, posebno od osmanskih Turaka. Jedinstvene crkve i manastiri Bukovine su po svojim oslikanim freskama u unutrašnjosti među najznačajnijim znamenitostima Rumunije.
Arheološki ostaci u okolini Černivca potvrđuju slovensko stanovništvo u periodu od 2. do 5. veka. Tokom post-vizantijskog perioda, posle pada Konstantinopolja pod vlast sultana Mehmeda 1453. godine, kneževine Moldavije i Vlaške su učestvovale svojim sredstvima u zadužbinarstvu i održavanju monaških centara duhovnosti istočnog pravoslavlja koje su se sada našle u okviru područja prodora i uticaja Osmanskog carstva. Politički su one takođe vršile ulogu odbojničkih država u Evropi protiv nesuprostavljenog širenja ovog uticaja, bez mnogo podrške ili spoljne pomoći ovom procesu. Umetnički je ovo bio period tokom koga su nastale jedinstvene oslikane crkve Bukovine u severnom delu Moldavije. To su jedinstvena umetnička remek dela, čije je veličanstveno oslikavanje bilo izvedeno na spoljnim i unutrašnjim zidovima crkava i koje je tokom pola milenijuma na snegu i kiši očuvalo svoju lepotu. Bukovina je od 1775. do 1918. godine je bila deo Austrijske Habsburške Imperije. Austrija je 1777. godine osvojila ovu teritoriju, što je dovelo do promene stanovništva i doseljavanja iz pripojenih područja, kada su se naselili Rusini iz Galicije i Rumuni iz Mađarske i Transilvanije, zajedno sa manjim grupama Mađara, Poljaka i Nemaca, što je učvrstilo mešovito stanovništvo postojećih teritorija Rumuna i Rusina. Granice provincije su ustanovljene 1774. godine iz strateških razloga prve podele Poljske, kada je vojska Habsburgovaca osvojila više od 10000 km2 severozapadne Moldavije i uz saglasnost Otomanskog carstva, suzerena tokom tog istorijskog perioda, propojila područje Bukovine 1775. godine. Raspadom austrijskog carstva 1918. godine je Generalna Skupština Bukovine glasala za ujedinjenje sa Rumunijom.
Poput mnogih seoba Balkana, istorija beleži 1833. godine doseljavanje oko 400 porodica etničke grupe Mađara – Sekelja iz Bukovine u vojvođanska južnobanatska sela Vojlovicu, Skorenovac i Ivanovo. Sekelji u Vojvodini su sačuvali i neguju svoje običaje, kulturu, nasleđe, tradiciju, stvaralaštvo….
Danas je region Bukovine podeljen sa Ukrajinom i obuhvata obast Chernivtsi ili veći deo severne Bukovine i Rumunije, sa najvećim delom regiona Sučave u južnoj Bukovini. Sučeava u severoistočnom regionu Bukovine obiluje istorijskim, kulturnim i prirodnim znamenitostima – ostaci Kneževog dvora, Crkva Mirauti, Crkva Svetog Đorđa – UNESCO znamenitost i oslikane crkve i manastiri Bukovine. Ovaj deo Rumunije je posebno lep i čini ga besprekorno čista i očuvana priroda i jedinstveno lepi predeli – guste šume i veličanstveni planinski vrhovi (“obcine”) koji najbolje predstavljaju ogranke Karpata, sa kojih se pružaju prekrasne panorame rečnih dolina i raštrkanih kuća, sa velikim baštama i dvorištima, koja stogovima sena pozivaju posmatrače da legnu u njih i posmatraju plavo nebo i njegove divne nijanse. Bukovina je kraj Rumunije u kome se nalaze oslikani manastiri koji ponosno pripadaju UNESCO svetskom kulturnom nasleđu. Svi manastiri Bukovine su smešteni u regionu u blizini grada Sučeave, u severnom delu Rumunije. Unutrašnje freske oslikanih crkava i manastira Bukovine predstavljaju jednu od najveličanstvenijih riznica moldavske umetnosti, koja se očuvana skoro 5 vekova.
Ime Bukovine potiče od uobičajene zajedničke slovenske reči bukva – bukovog drveta, sasvim upućujući na zemlju prekrivenu šumama bukve. Pažnja – naziv Moldavija, koji često u zapadnim izvorima nazivaju Moldavska, ne treba mešati sa Republikom Moldavijom, istočnim susedom Rumunije.
Gura Humorului je grad sa oko 15000 stanovnika smešten u centru Bukovine i predstavlja odlično polazno mesto za upoznavanje oslikanih manastira Bukovine. Evropski put E81 prolazi kroz grad Gura Humorului, koji se nalazi 36 km od gradova Sučeave i Campulung Moldovenesca ili 152 km od grada Jašija. Posle pada komunizma je grad Gura Humorului postao značajna turistička destinacija, te su izgrađeni ili obnovljeni brojni hoteli, kuće za odmor i restorani.
Pored verskih objekata oslikanih manastira Bukovine, koji su obavezna znamenitost, toplo se preporučuje poseta vrlo zanimljivog Muzeja tradicija Bukovine koji je osnovan 1958. godine kao etnografski muzejski predstavnik ovog zanimljivog područja. Muzej Bukovine obuhvata 5 sala u kojima je predstavljeno seosko nasleđe koje poštuje Pravoslavni kalendar. Ovde su predstavljene različite vrste posuda i posuđa, tradicionalni nameštaj, unutrašnjost opremljena tkaninama i oblogama, narodne nošnje i ostali predmeti koji odlično opisuju tradicionalnu civilizaciju Bukovine. Muzej tradicija Bukovine potpuno obeležava seoski način života, te posetioci mogu da vide kovačnicu u kojoj su stanovnici oštrili svoje gvozdeno oruđe tokom februara. Među brojnim izloženim predmetima i alatkama Muzeja, od kojih je svaka povezana sa odgovarajućim običajem u određenom periodu godine, posetioci imaju mogućnost da vide plug koji obeležava početak poljoprivrednih radova ili originalni obor za ovce. Jedinstvena zanimanja i stari zanati su predstavljeni u radionicama, kao što je radionica keramike u kući Marginea, radionica za izradu drvenih kašika u kući Vicov, a kada budu postavljene ostale drvene kuće, ovde će biti i radionica tkanja, slikanja i farbanja jaja, obrade ovčije kože. Sve radionice su opremljene posebnim alatima potrebnim za odgovarajuće radove i aktivnosti, koje mogu da nauče turisti i deca.
Prekrasan Muzej ukrašenih jaja Vama u Bukovini je posvećen jedinstvenom umetničkom načinu oslikavanja jaja koji predstavlja dobro očuvanu tradiciju. Najpoznatiji običaj u Bukovini je umetničko ručno oslikavanje i ukrašavanje uskršnjih jaja prirodnim bojama i pčelinjim voskom. U Bukovini postoji verovanje da će porodici biti zaštićena i imati sreće ukoliko se osveštano uskršnje jaje ne slomi do naredne godine i sledećeg Uskrsa. Članovi porodice stavljaju osveštano uskršnje jaje u činiju čime se započinje i čuva tradicija sakupljanje ukrašenih jaja koja se sačuvala do danas. U Muzeju ukrašenih jaja je zbirka oko 3000 predmeta sakupljenih u Rumuniji i inostranstvu. Osnivač ove privatne zbirke je gospođa Leticija Orvići – Letitia Orsivschi, umetnica i sakupljač većine izloženih predmeta. Ona je predstavljala Rumuniju na brojnim međunarodnim izložbama budući da je veoma poštovan njen umetnički rad po kome je poznata, a koji je nasledila od svojih predaka.
Manastiri u Bukovini su sagrađeni u 15. i 16. veku, u vreme koje su označile ličnosti moldavskog kneza Stefana Velikog /1457 – 1504/ i njegovog sina Petru Raresa /1530-1538; 1541-1546/. Stefan Veliki je bio slavni vojni zapovednik, branilac hrišćanstva i veliki ljubitelj kulture. Freskama manastira Voroneta, Humor, Moldovite, Arborea ili Sucevite upravlja jedinstveni duh, izražen sa jedne strane, rukom slikara koja je uvela umetničke stilove, sredstva, motive i scene, a sa druge strane potpunim skladom uspostavljenim između ljudskog genija pri stvaranju i predivnog okruženja u kome se manastiri nalaze. Oslikani manastiri u severnoj Moldaviji su sedam manastira rumunske pravoslavne crkve u okrugu Sučeava, u severnoj Rumuniji, izgrađeni okvirno izmedu 1487. i 1532. godine. Oslikani manastiri u Bukovini su od 1993. godine deo UNESCO svetskog kulturnog nasleđa. Crkva posvećena Vaskrsnuću manastira Sučevita je dodata ovoj listi 2010. godine.
Izvanredan broj crkava i manastira Bukovine i njihova predivna spoljašnjost i unutrašnjost, oslikane freskama su očuvane iz doba srednjeg veka, te su zbog njihove jedinstvenosti i umetničke vrednosti, 1993. godine deo UNESCO svetske kulturne baštine. Ne postoji i zapravo se nigde na svetu ne može videti ovakav skup crkava i svetinja tako visokog kvaliteta spoljašnjih fresaka. Crkve Bukovine su uglavnom nastale kao porodične grobnice kneževa i visokog plemstva. Svaki slikar manastira Bukovine je pomalo drugačijim načinom predstavio scene, iako je pratio kanonske ikonografske programe. Koristeći boje, poput plave boje u čuvenom manastiru Voronetu, zeleno-crvene manastira Sucevita, žute manastira Moldovite, crvene u manastiru Humor i zelene u manastiru Arbore, slikari manastira Bukovine /većina njih nepoznati slikari/ su opisali biblijske scene na zemlji i u raju, scene iz života Svete Bogorodice i Isusa Hrista, priče o postanju čoveka i njegovom životu posle smrti. Predstave su najpre naslikane u unutrašnjosti manastira, te proširene na spoljašnjost manastira. Razlog za ovako velike predstave su religiozne i didaktičke – radi promovisanja pravoslavlja i obrazovanja nepismenih.
Crkva Arbore
Manastir Arbore se nalazi 30 km od grada Sučeava i potiče iz 16. veka. Najveća vrednost malene crkve Arbore je scena Postanja, koja ukrašava njen zapadni zid. Arbore je jedina crkva u regionu Bukovine bez zvonika, jer je nije sagradio knez, već je manastir 1503. godine podigao Luca Arbore, savetnik Stefana Velikog (Stefan cel Mare). Crvku Arbore je oslikao Dragoš Koman četiri decenije posle izgradnje, jedan od najvećih slikara fresaka u Rumuniji u 16. veku. Freske manastira Arbore su prekrasne i odlikuju ih pet tonova zelene pozadine, koja preovlađuje kao podloga, uz 47 tonova boja, među kojima su oker, ružičasta, crvena, žuta i plava.
Manastir Humor
Manastir Humor, sagrađen 1530. godine je relativno malih dimenzija u veličini, ali se, raznovrsnim freskama koje potiču iz 1535. godine, sa sjajnom scenom Povratak zabludelog sina, kao i jednom smešnom scenom đavola-žene, visoko prepoznaje među vrednostima manastira Bukovine. Crkvu manastira Humor nadvisuje krstoliki krov od šindre, bez tornja, što znači da ju je verovatno sagradio dvorski službenik, a ne plemić. Oltar je odvojen od centralnog broda crkve prekrasnim izrezbarenim ikonostason. Na freskama manastira Humor preovladavaju nijanse crvenkasto braon boje, sa pojedinim bogatim plavim i zelenim prelivima. Izuzetno dragocena zbirka ikona iz 16. veka je izložena u manastiru Humoru. Manastir Humor se nalazi na vrhu brda u jednom od najlepših delova područja Suceave. Unutrašnjost i spoljašnjost manastira Humor je ukrašena tradicionalnim pravoslavnim freskama vizantijskog stila. Najznačajnije freske koje privlače pažnju i divljenje posetilaca u manastiru Humor su stare freske naslikane na spoljnim zidovima, među kojima su značajne religiozne teme: Akatist Blagovesti, Jesejevo drvo, strašni sud. U nižoj zoni južne fasade manastira Humor je predstavljena veličanstvena scena opsade Konstantinopolja. Na ovoj fresci su naslikani istorijski događaji otomanskog osvajanja glavnog grada Vizantijskog carstva 1453. godine.
Manastir Moldovita
Manastir Moldovita, smešten u selu Vatra Moldovitei, je 1532. godine sagradio Petru Rares. Freske na spoljašnjim zidovima manastira Moldovite, na kojima preovladavaju zlatna i tamno plava boja su oslikane 1537. godine. Velika i živa scena Opsade Konstantinopolja se ističe medu freskama manastira Moldovite. Nastanak freske Opsada Konstantinopolja je nadahnula pesma posvećena zahvalnosti Bogorodici za njenu pomoć 626. godine u spasavanju grada Konstantinopolja od napada Persijanaca. Kao odličan politički potez, vezano za otomansku pretnju Moldaviji 1500.-ih godina, Opsada Konstantinopolja na zidovima manastira Modovite prikazuje neprijatelja kao Turke sa turbanima, a ne Persijance. Druga veličanstvena scena je Drvo Jesejevo, koja predstavlja Hristovo poreklo, široko rasprostranjenu temu u Evropi tokom srednjeg veka. Otvorena spoljna priprata manastira Moldovite štiti ostatke veličanstvene scene Strašnog suda, kao i predstave ratnika-svetaca Svetog Đorđa sa Svetim Dimitrijem i Svetim Merkurijem, na rasnim gipkim konjima, uz predstavu Cara Konstantina na crkvenom Saboru u Nikeji. Muzejska zbirka manastira Moldovita obuhvata ikone, religiozne knjige i rukopise.
Crkva Patrauti
Manastir u Patrauti, sagrađen 1487. godine i posvećen Svetom Krstu je najstarija očuvana religiozna svetinja Rumunije koju je osnovao Stefan Veliki. Freske manastira Patrauti koje potiču iz 1550. godine još uvek ukrašavaju zapadnu fasadu. Brzo posto je Bukovina pripojena Habsburškom carstvu, 1775. godine, manastir Patrauti je pretvoren u parohijsku crkvu. Danas su od nekadašnjeg originalnog manastirskog kompleksa Patrauta očuvani samo crkva i drveni zvonik. Ova mala crkva simbolicno predstavlja moldavski stil graditeljstva i poznata je po jednoj od naslikanih scena u unutrašnjosti – Kavalkadi svetaca.
Manastir Probota
Od originalnog kompleksa manastira Probota, koji je 1530. godine na ostacima nekadašnje svetinje iz druge polovine 14. veka osnovao vojvoda Petru Rares, danas postoji samo crkva i knežev dvor. Spoljašnjost i unutrašnjost manastira Probota je oslikana freskama 1532. godine, što je doprinelo prepoznatljivosti ove svetinje kao najlepše zadužbine vojvode Petra Raresa. Veliki deo fresaka je ponovo oslikan u 19. veku. Manastir Probota je prvi među manastirima u Moldaviji imao freskama oslikanu spoljašnjost. 1550. godine su sagrađeni visoki zidovi, koji okružuju manastir Probotu, ugaone kule, koje su služile u odbrambene svrhe, kao i ulazna kula. Manastir Probota je tokom svoje istorije doživeo nekoliko obnova i akcija zaštite. Veći radovi, kada su zamenjeni neki gotski ukrasi i popravljeni podovi su preduzeti 1930. godine. U tornju manastira Probota, iznad vladareve rezidencije se nalazi muzej sa malom muzejskom zbirkom ikona, namestaja, starih knjiga, kovanog novca i drugim predmetima.
Manastir Sučevita
Visoki zidovi i snažno poduprte odbrambene kule okružuju veliku manastirsku celinu Sečevite, dajući joj izgled tvrđave. Manastir Sučevitu je 1581. godine osnovao Gheorghe Movila, Vladika sela Radauti, a kasnije ga je proširio njegov brat Ieremia, vladarski knez Moldavije koji je dogradio zaštitne bedeme i tornjeve. Elegantni toranj stoji na postolju zvezdastog oblika na vrhu crkve manastira Sučevita. Velike nadstrešnice štite spoljašnje freske, koje je naslikao domaći umetnik u razdoblju od 1602. do 1604. godine. Manastir Sučevita obiluje veličanstvenim predstavama Uspona u raj. Anđeli crvenih krila u pravilnim redovima prate pravedne na kosim merdevinama na njihovom putu u raj, a svaka prečaga je ispisana jednom od monaških vrlina. Grešnike koji padaju kroz prečage teraju iskeženi demoni u haos pakla. Na južnoj strani lišće upliće redove likova scene Drva Jesejevog. Pored njega je Bogorodičina himna.
Manastir Sučevita je bio kneževa rezidencija, kao i utvrđen manastir. Danas debeli zidovi čuvaju muzej koji predstavlja izvanrednu zbirku istorijskih i umetničkih predmeta. Prekrivači za grobova Ieremije i Simiona Movila su njihovi portreti, bogato izvezeni srebrnim nitima, uz crkvenu srebrninu, knjige i prosvećeni rukopisi nude rečito svedočanstvno o značaju manastira Sučevita, kao prve radionice ručno pisanih dokumenata, te kasnije prepisivačkog centra. Manastir Sučevita je bio poslednji od 22 oslikane crkve u Bukovini i ima najveći broj naslikanih scena. Zapadni spoljni zid crkve nije oslikan. Legenda kaže da je rad prekinut kada je jedan od slikara pao sa skele i poginuo.
Manastir Voronet – Voronjec
Manastir Voronet – Voronjec je 1487. godine podigao vladarski knez Moldavije Stefan Veliki, u slavu pobede na Turcima, kao ispunjenje zaveta datog isposniku Danilu Pustinjaku koga je upoznao kada je izgonio Turke iz Vlaške. Manastir Voronet – Voronjec je verovatno jedan od najpoznatijih i najveličanstvenijih među oslikanim manastirima Bukovine i pripada Sučavskoj arhiepiskopiji Rumunske Pravoslavne crkve. Manastir Voronet – Voronjec je posvećen Svetom Đorđu i predstavlja jedan od prvih primera moldavskih stvaralačkih elemenata jedinstvenog stila. Crkva manastira Voroneta – Voronjeca je spoj vizantijskih, gotskih i lokalnih detalja i obuhvata tri apside, oltar, centralni deo crkve (naos) sa kulom i pripratom.
Unutrašnje freske na zapadnom zidu manastira Voroneta – Voronjeca predstavljaju scenu Sudnjeg dana u pet delova, što je jedinstveno u svetu. Poznat u Evropi po svojim unutrašnjim i spoljašnjim freskama kao “Sikstinska kapela Istoka”, manastir Voronet odlikuje mnoštvo fresaka izuzetno jake nijanse plave boje i neponovljiva “Voronet plava boja“. Kompozicija fresaka manastira Voroneta – Voronjeca ostaje danas tajna, više od 500 godina nakon što je sagrađena crkva. Portreti drevnih grčkih filozofa, Aristotela i Platona se ističu na fresci Drvo Jesejevo. Freske manastira Voroneta – Voronjeca naslikane 1547. godine na spoljašnjoj fasadi predstavljaju biblijske scene, molitve, delove svetih himni i teme Strašnog suda i Lestvice Svetog Jovana i odlikuje ih živopisna i detaljna ikonografija apostola, evangelista, filozofa, svetaca, anđela i demona.
Ktitorski natpis u manastiru Voronet na ćirilici na slovenskom jeziku :”Ja, vojvoda Stefan, po milosti Božjoj vladar Moldavije, Bogdanov sin, započeh gradnju manastira Voronec u slavu Svetog Georgija, velikomučenika i pobedonosca, 6996. godine (1488.) u maju, 26 dana, 1 dan posle ponedeljka i Pedesetnice, završih iste godine, u septembru 6996. godine (1488.)”. Stefan Veliki, sin Bogdana II i cele Bogdanske dinastije svoje poreklo vuče od dinastije Dragaša, počev od Dragoš Vode…..
Monaški život manastira Voroneta je prekinut 1785. godine, tokom vladavine Habsburga, koji je nastavljan tek 1991. godine, nestankom komunizma i dolaskom monahinja koje su danas posvećene skladu verskog života molitve i održavanja imanja. Monahinje vode ikonopisačku radionicu i dočekuju posetioce manastira Voroneta.
