Narodne nošnje Bosne i Hercegovine
Do kraja 19. veka je tradicionalna nošnja seoskog stanovništva Bosne i Hercegovine bila najvećim delom domaće proizvodnje. Tradicionalnu seosku nošnju Bosne i Hercegovine su izrađivale žene na selu, a neke delove su radile seoske i gradske zanatlije. Materijali za tradicionalnu nošnju Bosne i Hercegovine su izrađivani od vune, lana, konoplje i kože. Od lana i konoplje tkalo se platno za osnovne delove nošnje : košulju, gaće, kao i ženske marame za pokrivanje glave. Čisti lan se koristio za praznične delove tradicionalne nošnje, dok se za svakodnevne delove, mešao sa konopljom. Pamuk, koji je bio u velikoj upotrebi u gradskoj nošnji, Bosne i Hercegovine se počeo upotrebljavati na selu krajem 19. veka, i to najpre u centralnoj i istočnoj Bosni, Posavini i Hercegovini. Vuna je imala najveću primenu u izradi tradicionalne narodne nošnje Bosne i Hercegovine. Od nje se izrađivalo sukno, nevaljano i valjano, za sve gornje haljetke, kako letnje, tako i zimske. Osim toga vuna se koristila i za čarape, pregače, tkanice i torbe. Boje su bile bela, crna i tamnoplava, i takvo valjano sukno se upotrebljavalo kod svih etničkih grupa. Krajem proleća su muškarci u Bosni i Hercegovini šišali ovce, a žene su bile zadužene za pripremu i preradu vune.
Koža se upotrebljavala najčešće u sirovom stanju, neprerađena, samo osušena. Od nje je izrađivana obuća, tj. opanci koji su se nazivali putravci, oputnjaci, fašnjaci. Oputa kojom su se pleli ovi opanci bila je od tanje ovčije ili kozje kože. Pored ovakvih oputara pravili su se i posebni opanci od “učinjane” kože, a nosili su ih imućniji mladi ljudi krajem 19. veka, sve dok se cipele nisu pojavile u narodnoj nošnji. Ova pojava se vezuje zapravo za uticaj Austro-Ugarske. Od toga su koristi imali oni siromašniji, koji su počeli da nose opanke od “učinjane” kože, koji su bili jeftiniji od cipela.
SEOSKE NARODNE NOSNJE BOSNE I HERCEGOVINE
Seoske nošnje Bosne i Hercegovine se međusobno mnogo više razlikuju. Postoje bitne razlike u načinu odevanja između pojedinih širokih geografskih oblasti, tako da se izdvajaju tri geografske celine : zapadna Bosna sa Hercegovinom, srednja i istočna Bosna i Posavina. Tako se došlo do podele narodnih nošnji seoskog stanovništva na tri glavne grupe, ili tri tipa seoskih narodnih nošnji: dinarske nošnje /nošnje zapadne Bosne i Hercegovine/, srednjobosanske nošnje, uključujući i Istočnu Bosnu i treći tip – posavske nosnje. Mnogobrojne varijante nošnji različitih etničkih grupa ispoljavale su se u manjim detaljima pojedinih odevnih predmeta, u njihovoj boji ili načinu nošenja, ali su u osnovi zadržale osnovne karakteristike tipa kojem pripadaju.
DINARSKE NARODNE NOŠNJE
Dinarske nošnje se najviše prostiru planinskom teritorijom Bosne i Hercegovine i obuhvataju prostor zapadne Bosne, tj. predele u sklopu dinarskog planinskog masiva, zalazeći dublje na istok u Bosnu, sve do oblasti Imljana, Banjalučke Vrhovine, pa preko Travnika do Rame. Na sever granica ide severnim padinama Grmeča, preko Banjaluke do Prnjavora. Na jugu se granica gubi i produžava u samu Hercegovinu, zahvatajući pored nje, i deo Bosne oko Foče i Čajniča, sve do reke Lima.
U ovoj široko rasprostranjenoj planinskoj oblasti Bosne i Hercegovine, nailazimo na veći broj varijanti u nošnjama kod srpskih i hrvatskih etničkih grupa, dok su muslimanske bosnjačke nošnje veoma ujednačene. Od srpskih i hrvatskih nošnji mogu se nabrojati: imljanska, zmijanjska, Banjalučke Vrhovine, prnjavorska, debeljačka, janjska, sasinska, kupreška, livanjska, glamočka, grahovska, podgrmečka, bihaćka, ramska. U Hercegovini se odvajaju dve varijante “umska” i brdska. “Umska” nošnja zahvata uglavnom zapadni i srednji deo Hercegovine, uključujući tu i okolinu Mostara, Konjica, Stoca, Ljubinja i Ljubuškog, dok se brdska prostire u istočnim delovima, zahvatajući i pomenute delove Bosne oko Foče i Čajniča.
Glavne karakteristike dinarskih nošnji su: lanena duga košulja, izjedna krojena, sa umetnutim pravim klinovima ispod ruke, vezena na skutima pozadi, na rukavima i prsima. Vez je izveden uvek vunom u četiri boje kod srpskih, te mahom u dve boje kod hrvatskih nošnji. Motivi su geometrijski. Muslimanske košulje u dinarskoj oblasti nisu imale vez. Gaće su bile obavezni deo ženske nošnje samo kod hrvatske i bošnjačke grupe. Nasuprot njima, gaće su se u srpskim ženskim nošnjama upotrebljavale samo prilikom venčanja, smrti i zborova.
Od gornjih vunenih haljetaka najvažniji su: zubun, haljina i pregača. Zubun je od valjanog sukna, pokriva bedra, kod devojaka pretežno bele, a kod udatih žena crne ili tamnoplave boje. Hrvatski zubuni su imali mnogo manje veza nego srpski. Zimska duga haljina je od belog sukna za devojke i od crnog ili tamnoplavog za udate žene /mrčine ili modrine/. Ta haljina je duga do gležnjeva, otvorena spreda, sa umetnutim kosim “klinom” ispod ruke i dugim uskim rukavima. Kod bošnjaka dinarske oblasti ove haljine nisu uobičajene /izuzetak jedino grupa oko Čapljine i u Podveležju/.
Pregače su tkane od vune u boji i izrađivane su u dve tehnike: ćilimskoj ili “iveranjem” i “nizanjem” ili “prebiranjem”. Neke srpske i hrvatske nošnje su imale i dve pregače; prednju i zadnju. Na primer, takve pregače se nalaze u zmijanjskoj, prnjavorskoj, debeljačkoj i sasinskoj nosnji. Muslimansko stanovništvo nema u ženskoj nošnji uopšte pregaču kao odevni predmet, ni u dinarskoj oblasti, ni u drugim krajevima Bosne i Hercegovine.
