Nacionalni Park Šara - Planina Šara

Nacionalni Park Šara – Planina Šara

Nacionalni parkovi i parkovi prirode
Nacionalni Park Šara – Planina Šara

Nacionalni Park Šara – Planina Šara

Markantna i gorostasna Šar-planina /drevni Scardus/ se prostire duž granice Srbije sa Makedonijom, na krajnjem jugu Srbije, od reke Lepenca na istoku do albanske granice na zapadu, od izvora Vardara na jugu u Makedoniji do Prizrenske Bistrice na severu. Šar-planina je jedan od 5 Nacionalnih Parkova Srbije, oštro morfološki ograničena nisko spuštenom Prizrensko-Metohijskom, Kosovskom i Pološkom kotlinom. Po bezbrojnim visovima, kosama i padinama Šar-planine ima toliko mnogo prostranih pašnjaka i suvata, da se ni za mesec dana ne mogu na konju obići ! Najvažniji vrhovi Šare su Korab, Jezerce, Džini-beg, Kobilica, Piri-beg, Livadica i Ljuboten. Šar-planina se proteže između južnog dela kosovskog basena, planina Crnoljeve i Crne Gore /Skopska Crna Gora i Karadag Kumanovo-Preševo/, Tetova /Gornji Polog i Donji Polog/ i metohijsko-prizrenskog basena, planina Korab /2764 metara/, Koritnika i regiona Ljume u severoistočnoj Albaniji. Šar-planina čini početak posebnog masiva Dinarskih Alpa, poznatih kao Šarsko-Pindski planinski sistem.

Područje Nacionalnog Parka Šar-planine se prostire na teritoriji nekoliko opština – Kačanik, Štrpce, Suva reka, Prizren i Dragaš. Sirinićka Župa se nalazi u kotlini gornjeg toka reke Lepenac, severoistočno od Šar planine, u AP Kosovo i Metohija. Kada se od Prizrena, kanjonon reke Bistrice krene u pravcu Brezovice i Štrpca, na dvanaestom kilometru se nalazi selo Sredska – centar Sredačke župe koju sačinjava 16 sela i zaselaka, u kojima su od vajkada složno i mirno živeli pripadnici pravoslavne i muslimanske veroispovesti. Sredačka župa ima izrazito povoljan položaj u odnosu na susedne kotline, a preko nje je vekovima vodio karavanski put Solun – Skadar – Prizren – Skopje. Odavde, podno Šar planine koja je proglašena za nacionalni park, ponikli su brojni ugledni profesori, doktori nauka, lekari, pesnici, novinari. Za gorštake iz ovog kraja se oduvek govorilo da su „bistri“ kao prelepa planinska reka Bistrica koja protiče kroz centar Sredske. Međutim, 1999. godine su Srbi iz Sredačke župe morali da napuste svoja vekovna ognjišta pred naletom albanskih ekstremista, čiji je cilj bio da iz ovog kraja proteraju sve Srbe. Jedan broj Srba je po cenu života odlučio da ostane u svom zavičaju. Srpski duša danas ima u selima Mušnikovu, Drajčićima, Gornjem selu… ali je u selu Sredska koje je nekada bilo sedište opštine i koja sačinjava sedam zaselaka „nanizanih“ po obroncima Šare, ostalo svega desetak srpskih duša. Iako je život u ovom planinskom kraju izuzetno težak, a bezbednost gotovo nikakva, Srbi iz Sredačke župe, njih oko 120, nemaju nameru da napuste svoj rodni zavičaj. Njih najviše muči što su od svih zaboravljeni. Retko se ko od političara seti da ih poseti i pruži bilo kakvu pomoć. Ohrabruje ih to što je sa druge strane Šar planine Sirinićka župa u kojoj živi preko 12000 Srba. Malo je onih koji su otišli iz Štrpca, centra ove župe. U samom Štrpcu je utočište našlo dosta Srba iz Prizrena, Uroševca, Prištine i ostalih krajeva Kosova i Metohije koji nisu želeli da napuste svoj kraj. Od 1999. godine je Štrpce postalo mesto koje svakodnevno posećuju i preostali Srbi iz Sredačke župe. Oni dolaze u ovu varošicu kako bi nabavili prehrambene proizvode, podigli penziju, platili račune, otišli na pijacu. Oni kažu da će Srba u Sredačkoj župi biti sve dok ih bude u Sirinićkoj župi. Ostali su, kako kažu, da zajedno sačuvaju svoju prelepu Šar planinu i lepoticu Brezovicu.

Zahvaljujući prisustvu više od 1500 vaskularnih biljnih vrsta, od kojih su 20 % endemske i reliktne biljke Balkana, planina Šara predstavlja jedno od najznačajnijih ekoloških zaštićenih područja biodiverziteta centralnog Balkana. 39000 hektara strmih severnih padina glavnog grebena planine Šare i njenih metohijskih ogranaka planina Ošljaka, Ostrovice i Kodža Balkana, proglašeno je za Nacionalni park Šara u privremenim granicama.

Šar-planina obuhvata preko 100 vrhova visine iznad 2000 metara, od čega 30 vrhova prelazi 2500 metara. Najviši vrh Šare – Peskovi, visok 2651 metara je odličan primer kraškog planinskog reljefa. Nacionalni Park Šaru odlikuju izvanredne prirodne lepote i preko 200 vrsta ptica, među kojima su orao bradan, sivi sup, sivi orao i jarebica. Greben planine Šare i Šara Nacionalni Park je poznat po leptirima izuzetne lepote, kojih ima 147 vrsta, a čitavo područje je prekriveno veličanstvenim kaćunom-šafranom /Crocus sativus/, čije prisustvo potvrđuje besprekornu čistoću netaknute prirode. Postoji mnogo zanimljivih sisara u Nacionalnom Parku Šara, kao sto su vidra, dinarski poljski vuk, Balkanski ris (Lynx lynx balcanicus), divokoza i medved.

Na makedonskoj strani planinskog masiva Šare dominira Titov vrh /2747 m/, a na srpskoj strani Bistra /2661 m/. Sa više od 100 cirkova, konzerviranim tragovima kretanja leda i njegovog otapanja tipski oblikovanim valovima, očuvanim bedemima džinovskih morena u dolinama, brojnim ledničkim jezerima /27 ledničkih jezera poznatih kao “Šarske oči“/ i raznovrsnim mikro oblicima ledničkog reljefa, Šar-planina predstavlja pravi muzej ledničkog reljefa pod otvorenim nebom. Jedno od najlepših ledničkih jezera Šar-planine je Ledničko ili Štrbačko jezero, nazvano po reci koja ističe iz njega i teče kroz obližnje Štrpce. Originalni voz Ćira je do 70-tih godina 20. veka saobraćao iz Kačaničke klisure do Štrpca, Brezovice i sela Vrbeštice.

Sudar mediteranskih i kontinentalnih uticaja duž visokog šarskog planinskog bedema uticao je na pojavu različitih mikroklimatskih varijanti. Dok se u podnožju Šar planine, duž dolina Prizrenske Bistrice i Lapenca, oseća topli dah Mediterana, dok na najvišim planinskim vrhovima Šare vlada surova periglacijalna klima. Geološka, morfološka i klimatska raznovrsnost Šar-planine, vodom najbogatije balkanske planine, čiji potoci otiču u tri morska sliva, uticala je i na neprocenjivo bogatstvo njenog biljnog i životinjskog sveta /oko 2000 vrsta vaskularne flore i brojni tercijarni relikti i endemorelikti, preko 200 vrsta ptica i 147 vrsta leptira/.

Šar-planina je tradicionalno izrazito stočarsko područje, poznato po ovčarstvu, dobro očuvanim običajima i kvalitetnoj proizvodnji mlečnih proizvoda. Šarski sir je jedan od najstarijih i najautohtonijih sireva Balkana, sa tradicijom dužom od 10 vekova. Jedinstveni ukus ovom siru daje netaknuta priroda i lekovite trave koje rastu na visini preko 1500 metara. Šar planina je najpoznatija po ovdašnjoj psećoj rasi Šar-planinca, psa ovčara, čuvenog po svojoj hrabrosti, snazi i izdržljivosti. Čitavo područje Nacionalnog Parka Šar-planine je pokriveno veličanstvenim modro-ljubičastim šafranom/kaćunom, što je obeležje-odlika idealno čistog prirodnog okruženja i besprekorno očuvanog područja. Poljoprivreda /stočarstvo/ je najzastupljeniji vid zanimanja kojim se bavi stanovništvo Šar-planine.

Planina Nerodimka se nalazi samo par kilometara severno od Šar planine, odvojena Sirinićkom dolinom-župom. Planina Nerodimka predstavlja prirodni nastavak planinskih grebena Šar Planine i Jezerske Planine. Na šarskoj planini Nerodimki izvire reka Nerodimka, čija bifurkacija predstavlja jedini primer ove jedinstvene prirodne pojave u Evropi, buduci da njeni rečni tokovi otiču u dva mora – Crno more i Egejsko more. Nerodimlje, sa palatom iz 6. veka je bilo centar srpske srednjovekovne župe u kome se nalaze sela Gornje i Donje Nerodimlje i brojni spomenici kulture od izuzetnog značaja, kao i ostaci utvrđenog grada Petriča. U 14. veku četiri srpske kraljevske rezidencije – Nerodimlja /ili Porodimlja/, Pauni, Svrčin i Štimlja su bile grupisane u podnožju Šar planine, uz obalu i na ostrvu Svrčinskog jezera koje je nekada prekrivalo južni deo Kosova. Srpski kraljevski dvor Pauni, čiji se položaj pominje u 11. veku, nalazio se na obali Svrčinskog jezera, nekoliko kilometara severno od Nerodimlja, oko 7 km zapadno od tvrdave Petrič. “Srpske svetinje Šar planine, Prizrena i okoline obuhvataju brojne spomenike kulture i svetinje od izuzetnog značaja, među kojima su : Prizren – Manastir Svetih arhanđela, Kapela Svetog Lazara Četvorodnevnog, Crkva Svetih arhanđela Mihajla i Gavrila, Kapela Svetog Nikolaja Žičkog i Crkva Svetog Nikole; širi centar Prizrena – Crkva Bogorodice Ljeviške, Paraklis u Bogosloviji Sveti Kirilo i Metodije, Crkva Svetih vrača Kozme i Damjana, Crkva Svete Velikomučenice Nedelje, Crkva Svetog Đorđa, Crkva Svetog Đorđa Runovićeva, Crkva Svetog Nikole Tutićeva, Crkva Svetog Nikole Rajkova, Crkva Svetog Pantelejmona, Crkva Svetog Spasa; Velika Hoča – Paraklis Svetog Trifuna, Manastir Svetog Jovana Krstitelja, Crkva Svete Ane, Crkva Svete Nedelje, Crkva Svetog Nikole, Crkva Svetog Ilije, Crkva Svetog apostola jevanđeliste Luke, Crkva Svetog Stefana; Orahovac – Crkva Uspenja Presvete Bogorodice Orahovac, Crkva Svete Nedelje Brnjača; Novake – Crkva Svetih vraca Kozme i Damjana; Gornja Srbica – Crkva Svetog Vasilija Velikog; Zočište – Manastir Svetih vrača Kozme i Damjana; Sirinićka župa – Crkva Svete Petke Berevce, Crkva Svetog Stefana Brezovica, Crkva Svetih apostola Petra i Pavla Brod, Crkva Svetog Dimitrija Viča, Crkva Svetog Ilije Vrbeštica, Crkva Svetog Đorđa Gornja Bitinja, Crkva Svetog Dimitrija Donja Bitinja, Crkva Svetog Nikole Gotovuša, Crkva Uspenja Presvete Bogorodice Gotovuša, Crkva Svetog Teodora Tirona Donja Bitinja, Crkva Svetog Dimitrija Donja Bitinja, Crkva Svete Petke Jažince, Crkva Četrdeset sevastijskih mučenika Drajkovac, Crkva Svetog Nikole Sevce, Crkva Svetog arhanđela Mihajla Sevce, Crkva Svetog Jovana Štrpce, Crkva Svetog Nikole Štrpce; Sredačka župa – Crkva Svetog Nikole Bogoševce, Crkva Svetog Đorđa Gornje Selo, Crkva Svete Nedelje Živinjane, Crkva Svetog Nikole Drajčići, Crkva Svetog Ilije Lokvica, Crkva Svetog Jovana Lokvica, Crkva Svetih apostola Petra i Pavla Mušnikovo, Crkva Svetog Đorđa Milačići, Crkva Svetog Nikole Mušnikovo, Crkva Uspenja Presvete Bogorodice Pejčići, Crkva Rođenja Presvete Bogorodice Planjane, Crkva Svetog Nikole Sredska” – Aleksandra Novakov – Srpske svetinje Šar-planine, Prizrena i okoline

Posle detaljnih istraživanja i valorizacije područja Šar-planine, stručnjaci predlažu proširenje granica Nacionalnog Parka Šara na oko 70000 ha, ovog jedinstvenog centralnobalkanskog masiva u Srbiji i Makedoniji.

Glavni greben planine Šare, dug 95 km, sadrži visoke površi i bočne grebene, raščlanjene brojnim divljim vodotocima i župama : Sirinićka, Sredačka, Opolje i Gora. Župe Šar-planine Gora, Opolje, Sredska i Sirinić su nazvane autohtonim slovenskim imenima i obiluju brojnim tragovima i ostacima ljudskog života od neolita, antike do srednjeg veka, ali su nažalost, arheološki nedovoljno istraženi. Kulturno-istorijsko nasleđe Nacionalnog parka Šar-planina se odlikuje velikim bogatstvom, raznovrsnošću i posebnim značajem za srpski identitet i istoriju. Pored srednjevekovnih utvrđenja, naselja i mostova, posebnu dragocenost područja Šar-planine predstavljaju 34 srednjevekovne crkve i manastiri, poput isposnice i manastira Svetog Petra Koriškog iz 13 veka ili manastira Svetih Arhangela iz 15. veka, u kanjonu Prizrenske Bistrice, nadomak Prizrena – srednjovekovne srpske prestonice u podnožju “carske planine”. Visoko vrednovano prirodno i kulturno nasleđe koje baštini Nacionalni park Šara – planina svrstava ovo područje u predloge za međunarodnu zaštitu upućene organizaciji UNESCO /za program Svetske prirodne i kulturne baštine i Čovek i biosfera/. Očuvanje ovih vrednosti postaje posebno značajno u vremenu posle NATO agresije i konflikata na Kosovu i Metohiji, koji su izvor višestrukog rizika, te stoga pojačanog stručnog i naučnog interesovanja jugoslovenskih i stranih eksperata za područje Šar-planine. U okviru projekta Zavoda za zaštitu prirode Srbije i ustanove za zaštitu prirode u Republici Makedoniji, područje Nacionalnog parka Šar planina posmatra se kao budući zajednički Nacionalni park. Granice sadašnjeg Nacionalnog parka Šare u Srbiji se protežu duž opština Štrpce, Gora, Kačanik, Prizren i Suva Reka. Prokletije i Šar-planina su predlozene za Balkanski Mirovni Projekat, koji obuhvata prirodno područje planinskih venaca i vrhova visine do 2693 metara, kao što su Jezerce u Albaniji, Đeravica na Kosovu i Metohiji, visine 2656 metara i Karanfil, visine 2480 metara, na granici sa Crnom Gorom.

Dejan Pavlović: “Sa 1860 metara nadmorske visine i puta na zapadnim padinama vrha Popova šapka (ТТ2075, a koji nema nikakve veze sa istoimenom planinom i skijalištem zapadno od Tetova u Makedoniji) i čija se trasa proteže iz pravca goranskog sela Restelica ka graničnom prelazu „Strezimir“ na granici sa Makedonijom, na jugozapadnim padinama Šar-planine, pogled nam se pruža na Šerupsku reku, čije rečno korito krivuda podnožjem planinskih vrhova Šerupa (ТТ2092) i Bušterica (ТТ1931), zapadno ka granici sa Albaijom, a severno je Kruševačka planina (ТТ1882 i ТТ2048), na čijoj zapadnoj padini, na oko 1800 mnv prema reci, više od 60 godina raste usamljeni bor !!! Kameniti vrh je Kalabak (ТТ2174), čija leva, zapadna padina pripada Albaniji.

U Suvu reku, na 1683 mnv, uliva se Ebiski potok, čije je izvorište u visokim kamenitim delovima rejona planine Šerupa, pa pod imenom Šerupska reka narednih dva kilometara teče pored ostataka nekada postojeće letnje granične karaule „Šara“ (na njenoj levoj obali), i dalje u svom rečnom koritu krivuda i pravi vrlo lepe meandre !!

Na koti 1469 u podnožju planine Bušterice, u Šerupsku reku se uliva planinski potok koji teče iz pravca severoistoka, a nastao je od više desetina manjih izvora i potočića koji se slivaju niz padine Šištevačke i Globočke planine, i odatle pod nazivom reka Čajlanska, ispod rejona Beli kamen i podnožja planine Kalabak, kod nekada GK D23, svoj tok nastavlja kroz albansku teritoriju, na kojoj se po dubini kasnije uliva u reku Crni Drim, čiji se tok završava na severoistoku Albanije, ulivanjem u reku Beli Drim, kod grada Kuksa !!!”

Ski centar Brezovica, poznati zimski turistički centar na severozapadnoj strani planine Šare /opština Štrpce/ jedinstven je sportsko rekreativni kompleks na nadmorskoj visini od 900 do 2.500 metara, gde se sneg zadržava i do 280 dana… Ski centar Brezovica je udaljen oko 60 km od Prištine i isto toliko od aerodroma u Skoplju, od Soluna 303 km, od Sofije /preko Niša/ oko 355 km, a od Beograda 400 km. Svojom izrazito alpskom prirodom i visokoplaniskim ambijentom, neposredna okolina Brezovice podseća na najpoznatije evropske turističke centre. Ski centar Brezovicu smatraju za centar koji ima najbolje, najduže i najviše skijaške staze i terene u Evropi. Brezovicu odlikuju stoletne šume, raskošne livade i beskrajni pašnjaci bogati planinskim cvećem, lekovitim biljem i retkim vrstama divljači. Relativno visoke količine padavina i vododržljive stene uslovljavaju pojavu guste rečne mreže i bogatstvo izvora i površinskih voda. Veliki broj izvora i potočića sa hladnom i bistrom vodom omogucavaju poseban kolorit Brezovice. Povoljni klimatski uslovi predstavljaju idealnu sredinu za zimski, sportski i rekreativni turizam, tako da posetilaca ima tokom cele godine. Prostrane skijaške terene Inex ski centra Brezovica čini sistem od 5 žicara i 5 ski-liftova, koji međusobno povezuju 16 km skijaških staza, prosečne dužine od po 3.000 metara. Na brezovičkim FIS stazama za slalom, veleslalom, spust i “super G” istovremeno se može skijati 50.000 skijaša. Struktura snega je takva da su skijaške staze veoma brze ali i sigurne. Brojna uspešno održana takmičenja državnog i međunarodnog ranga uvrstili su Inex ski centar Brezovica u medjunarodne takmičarske centre. Mnogobrojne sportske ekipe obavljaju i svoje letnje pripreme u idealnim visinskim uslovima Ski centra Brezovica, jer se niži delovi odlikuju pravom župskom klimom, sa prijatnom dnevnom toplinom i svežim noćima.

Goranci su etnička zajednica slovenskog porekla i specifičnog identiteta čija se postojbina nalazi na tromeđi današnje Srbije, Albanije i Makedonije. U Albaniji postoji devet goranskih sela, a u Makedoniji dva. Na ovom prostoru danas živi od 7000 do 10000 Goranaca, a u Srbiji i rasejanju ukupno oko 60.000 Goranaca. Poreklo Goranaca je vezano za stare srpska naselja na području Šar-planine, koja su se za vreme srednjovekovne srpske države nalazila u njenom središnjem delu. Zbog svoje vernosti, marljivoti i predanog rada su Goranci uživali posebne privilegije od cara Dušana. Posle pada srpskih zemalja pod vlast Osmanlija, među poslednjim su Goranci primili islam, dugo odolevajući pritiscima i nametima osvajača. Početak procesa islamizacije pravoslavnih Goranaca datira u 16. vek i odvijao se sa manjim i većim intenzitetom. Ipak, sve do sredine 19. veka je u Gori bilo pravoslavnih Goranaca. Osim sela Brod, Goranci naseljavaju još 18 sela sa srpske strane Šar-planine. Svoj jezik Goranci nazivaju našinskim – našenskim ili goranskim govorom, koji je najbliži savremenom srpskom jeziku – prizrensko-timočkom dijalektu, ili staroštokavskom srpskom jeziku, sa izvesnim specifičnostima, lokalizmima, turcizmima i arhaizmima.

Goranci su kao etnička grupa, specifična po mnogo čemu, dobili ime po geografskom nazivu Gora na Šar-planini, gde inače žive u 19 sela. Opština Gora postoji od 1990. godine, prema odluci Skupštine Srbije. Goranci govore posebnim dijalektom, takozvanim goranskim jezikom, odnosno staroslovenskim srpskim jezikom koji se nekada izučavao i na čuvenoj prizrenskog Bogosloviji koja je 1990. godine spaljena do temelja. Goranci su specifični po jeziku kojim govore i običajima koje upražnjavaju. Goranci slave i Božić, Mitrovdan i Đurđevdan, ali kao muslimani koji su primili islamsku veru, što ne kriju, slave i Bajram i Kurban-bajram i idu u džamiju na molitvu. Goran Stevanović