Nacionalni Park Kozara
Nacionalni Park Kozara se nalazi u severozapadnom delu Bosne i Hercegovine, odnosno severnom delu Dinarida i zauzima centralno deo istoimene planine Kozare /Republika Srpska/. Planina Kozara je 1967. godine proglašena Nacionalnim Parkom sa žaštićenim šumskim područjima. Nacionalni Park Kozara je član Evropske Federacije Nacionalnih parkova EUROPARC. Smešten između reka Une, Sane i Vrbasa, Nacionalni Park Kozara obuhvata 3375 hektara gustih šuma, beskrajnih pašnjaka i valovitih livada, po kojima je Kozara nazvana i “Lepoticom Krajine”. Izvorsko područje Nacionalnog Parka Kozare obuhvata nekoliko kristalno-čistih reka – Mlječanicu, Crnu rijeku, Moštanicu, Vojskovačku rijeku i Bukovicu. Pešačenje, planinarenje, vožnja bicikla, cross-country vožnja brdskog bicikla, lov, ribolov, plivanje, vodeni sportovi, kampovanje, skijanje i uživanje u očuvanoj prirodi i prekrasnim pejsažima čini samo deo ponude i aktivnosti koje posetiocima omogućava grad Prijedor i Nacionalni Park Kozara. Prijatna klima, bujna vegetacije i zelenilo tokom leta, čist planinski vazduh i snežni pokrivač tokom zime, čine Nacionlni Park Kozaru i grad Prijedor privlačnim tokom čitave godine, pružajući odlične uslove za raznovrsne aktivnosti u prirodi i turističko razgledanje brojnih spomenika i prirodnih znamenitosti.
Obronci planine Kozare dostižu visinu do 1000 metara nadmorske visine, te se posle uspona na najviši vrh Lisine /938 metar/, pruža prekrasan širok pogled na ovaj deo Krajine. Kozara je poznato lovište, površine 18000 hektara, koje se koristi za organizovan lov na jelena, fazana, lisicu, divlju svinju, divljeg zeca i patku. Ukupna dužina dobro obeleženih staza na Kozari za vožnju bicikla ili brdski biciklizam je oko 300 km. Biciklističkim stazama na Kozari voze članovi uspešnog Biciklističkog kluba Austronet-procycling iz Prijedora, na područjima manjeg intenziteta saobraćaja i kroz šume, proplanke, lokalnim putevima i kroz živopisna sela, savladavajući raznovrsne dužine i stepene zahtevnosti, spustove i uspone. Odgovarajući deo Nacionalnog Parka Kozara je namenjen ljubiteljima prirode. Šetnje, planinarenje, vožnja bicikla, skijanje i sakupljanje lekovitog bilja su samo neke od aktivnosti u Nacionalnom Parku Kozari. Na severozapadnoj padini Mrakovice na Kozari je izgađena ski staza sa dužine 800 metara. Prekrasan Manastir Moštanica je jedan od najznačajnijih pravoslavnih manastira Bosne i Hercegovine, veoma duge istorije, smešten na severnim padinama Kozare, 12 km od Kozarske Dubice, u dolini reke Moštanice. Za ljupki manastir Moštanicu se pretpostavlja da je zadužbina srpskog kralja Dragutina iz 14. veka i tokom svoje duge istorije je nekoliko puta rušen i obnavljan, poslednji put 2005. godine.
Mrakovica je središnji vrh planine Kozare, visok 804 metara, na kome je 1972. godine podignut Memorijalni kompleks Mrakovica (Spomenik, Memorijalni zid i Muzej) u znak sećanja na kozaračke borce i civilno stanovništvo ovog kraja stradalo u Drugom svetskom ratu u logorima – od Jasenovca do Aušvica. Nezavisna Država Hrvatska (NDH) uspostavljena je 1941. godine na delu teritorije Kraljevine Jugoslavije, okupirane od strane nacističke Nemačke i fašističke Italije. Pod patronatom sila Osovine, temeljena na ideologiji ustaškog pokreta i katolizacije svih struktura države i društva, HDH je sprovodila organizovan teror i pogrome nad svojim građanima drugih nacionalnih, verskih i rasnih pripadnosti, koji su proglašeni remetilačkim faktorom (Srbi) i nearijevcima (Jevreji i Romi). Na nemačkoj okupacionoj teritoriji Nezavisne Države Hrvatske je ustaška vlast na čelu sa Pavelićem pokušala sprovesti akciju – Ofanzivu na Kozari, uz asistenciju nemačkih okupacionih instanci sa sedištem u Zagrebu. To je bilo i po Hitlerovom naređenju da se ustaše moraju sami obračunati sa komunistima, a zatim i sa ustanicima partizanima. Spomenik na Kozari je jedinstveni umetnički rad Dušana Džamonje koji obeležava žrtve oko 60000 stanovnika i oko 2500 partizana ubijenih ili poslatih u zločinačke koncentracione logore tokom leta 1942. godine u toku združene nemačko-ustaške-mađaraske Ofanzive na Kozaru. Ovaj jedinstveni Spomenik Revoluciji u Nacionalnom Parku Kozara je među najimpresivnijim od jugoslovenskih spomenika podignutih da označe područja između svetla i tame. Posle Ofanzive na Kozari je u Drugom svetskom ratu lokalno stanovništvo ovog regiona deportovano iz ustaškog logora Jasenovac u nacistički logor Aušvic.
O strašnim događajima iz juna i jula 1942, kada se zbila ustaško-nemačka ofanziva na Kozaru, svedočanstva su jeziva i okrutna. Najviše dece sa Kozare je progutalo jasenovačko stratište. U Staroj Gradišci, Jablancu, Mlaki, Uštici i Jasenovcu – 5.683 dece, u logorima za decu Gornja Rijeka, Jastrebarsko, Sisak, u transportima, zagrebačkim prihvatilištima i bolnicama – 3.254 dece, u pokoljima izvršenim u rodnim mestima i zbegovima na Kozari i Grmeču je stradalo 1.195 dece. Bili su to jedinstveni dečji logori u dotadašnjoj istoriji Evrope, logori kojih su se i Hitlerovi vojnici stideli. Od Srba sa Kozare, proteranih u Slavoniju, Moslavinu i Bilogoru, ustaše su na najsvirepiji način ubile 700 mališana, u logoru na Sajmištu kod Zemuna je živote izgubilo 234 dece…. Na Mirogoju je pokopano 862 srpska deteta na parceli 142… Za izvestan broj dece sa Kozare nije bilo moguće utvrditi mesta njihovog stradana, niti humke gde su pokopani.
Velika neprijateljska Ofanziva na Kozari je počela 10. juna 1942. godine pod komandom nemačkog generala Štala i trajala je do 4. jula 1942. Drugi Kozarački narodno-oslobodilački partizanski odred “Dr Mladen Stojanović” sa oko 4000 srpskih boraca se suprostavio nemačko-ustaško-domobranskim snagama koje su brojale oko 40000 vojnika, opremljenih u to vreme najsavremenijim oružjem i vojnom logistikom. Kozaračka Ofanziva je okončana sredinom jula 1942. godine, a iz obruča, koga su probile partizanske jedinice 4. jula 1942. godine na proplanku Patrija, na slobodnu teritoriju su izašle samo manje partizanske jedinice i mali broj stanovnika. U oružanim borbama tokom Ofanzive na Kozari je poginula polovina boraca 2. Kozaračkog odreda “Dr Mladen Stojanović” i preko 33000 srpskih civila. Preživeli Srbi, njih preko 70000 je deportovano u jasenovačke logore i tamo je na zverski način pobijeno, a među njima i veliki broj dece, pored dece stradale u Drakseniću i Dubičkom pravoslavnom groblju, kao i bez onih žena i dece pobijenih u zbegu kod manastira Moštanice. Tačan broj stradalih Srba sa Kozare nikada nije popisan. Veličanstveni spomenik na Mrakovici na Kozari je rad akademskog umetnika Dušana Džamonje. Visinom od 33 metara, Spomenik na Mrakovici na Kozari na simboličan način predstavlja veličinu slobode i tradicionalni slobodarski duh kozaračkog naroda i Podkozarja. Na Memorijalnom zidu Spomenika u Mrakovici na Kozari su u bronzi uklesana imena 9.921 jugoslovenskih partizana koji su poginuli na ovom području tokom II svetskog rata, a istoričari su do sada sakupili podatke o 33.398 znanih civilnih žrtava, što nije konačan broj pobijenih i stradalih na Kozari. Nažalost, na Kozari ima tragova i teških svedočanstava patnji i stradanja žrtava, ratnih trauma, neirecivo mučnog života raseljenih u izbeglištvu i etničkog čišćenja Srba ovog kraja tokom poslednjeg sukoba posle raspada Jugoslavije….. koji opominju.
