Muzej Ponišavlja Pirot

Kuća porodice Jovanović – Konak Malog Riste

Kuća porodice Jovanović i rodna kuća Hriste Jovanovića – najbogatijeg i najpoznatijeg trgovca Pirota iz 19. veka, poznatog kao Mali Rista ili Čučuk Rista, kome je vidinski paša dozvolio da sagradi velelepno zdanje, danas čuva Muzej Ponišavlja. Ova jedinstvena i izuzetno reprezentativna građevina predstavlja najbolje očuvani spomenik tradicionalne arhitekture Pirota iz sredine 19. veka. Zgrada u kojoj je danas Muzej Ponišavlja je sagrađena 1848. godine kao vlasništvo uglednog i veštog pirotskog trgovca Hriste Jovanovića, kada je predstavljala najraskošniju kuću u Pirotu tog doba. Kuća prema rasporedu i detaljima ima sve odlike balkansko-orijentalnog stila. U kući je živeo Hrista Jovanović sa svojom porodicom, a kasnije i njegovi naslednici, koji su prezime Jovanović preinačili u Hristić.

Muzej Ponišavlja u Pirotu poseduje bogate zbirke narodnih nošnji, pirotskih ćilima, grnčarije, nameštaja, kopije fresaka iz obližnjih srednjovekovnih manastira i drugih originalnih eksponata, što čini oko 6500 izloženih originalnih nalaza. Muzej Ponišavlja Pirot je regionalna muzejska ustanova koja koncepcijski pripada kategoriji zavičajnih muzejskih ustanova kompleksnog tipa, vodi i obavlja delatnost proučavanja, zaštite i prezentacije kulturnog tipa, delatnost i proučavanje, zaštite i prezentacije kulturno umetničkih i istorijskih dela, odnosno pokretnih kulturnih dobara na teritoriji opština Pirot, Dimitrovgrad, Babušnica i Bela Palanka.

Pirot je stvoren od rimskog utvrđenja koje se nalazilo na značajnom transbalkanskom putu Via Militaris, na samoj granici velikih rimskih provincija Mezije i Trakije. To je područje na kome su starobalkanski narodi i plemena ostavili svoje tragove, zajedno sa vizantijskim kulturnim fundamentom i starim slovenskim nasleđem, te je vremenom Pirot postao jedan od značajnih balkanskih gradova. Pirot je u prvoj polovini 19. veka, kao jedan od centara trgovine na Balkanu, bio grad Šehirkej, Šehirkoj ili Šarkoj u koji su dolazili trgovci iz raznih delova Otomanskog carstva. Iz Beograda su u Pirot stizali trgovci koji su kupovali tekstilne proizvode, uglavnom ćilime, platna, sukna, čarape i terzijske proizvode. Dolazili su i Bošnjaci i kupovali uglavnom ćilime. Na poznatom pirotskom stočnom panađuru – sajmu su trgovci iz Stare Srbije, Arbanije i Epira kupovali stoku. Stočni panađur u Pirotu se nastavljao trgovačkim sajmom, na koji su poznati trgovci Grci, Jevreji, Jermeni donosili raznovrsnu robu : duvan, kožu, čelik, kafu, pirinač, vunu, odeću i mnoge druge proizvode. Pirotski panađur je imao balkanski značaj. 1868. godine je u Pirotu održan čuveni vašar, ukupna suma prodate robe je premašila 5.000.000 groša. Na vašaru u Pirotu je prodato pirotskih ćilima u vrednosti preko 250,000 groša, a Vašar u Pirotu je posetilo skoro 60.000 ljudi. Pirot je bio jedan od primera gradskog sloja balkanske civilizacije, sa razvijenim gradskim stilom života i gradskom kulturom, i u njemu se razvio gradski sloj žitelja sa karakteristikama balkanske civilizacije. Vredni i časni Piroćanci savladali su vekovima brojne poznate zanate i vremenom ih razvijali, ulažući u njih svoj smisao i osobenosti, danas svetski prepoznatljive. U vreme kada u Srbiji nije bilo dovoljno industrijskih proizvoda, pirotski majstori i zanatlije su bile u stanju da veštim rukama i odgovarajućim alatom naprave gotovo sve što je ljudima bilo potrebno.

Danas se u okviru prostora Muzeja Ponišavlja u Pirotu nalaze Galerija, suvenirnica i čuveni restoran tradicionalnih specijaliteta i zaboravljenih jela Ladna voda, sa prekrasnom baštom, gde se poslužuje hrana vrhunskog kvaliteta i odlika, koju pripremaju najbolji znalci srpske kuhinje i majstori gastronomije, ali i u kome vredno uče mladi kuvari. Ovaj jedinstveni restoran prijatnog duha često koristimo u svojim aranžmanima, za predstavljanje dobro očuvanog kulturnog nasleđa i uživanje u vrhunski ukusnim pirotskim proizvodima registrovanog geografskog porekla – tvrdi pirotski kačkavalj, pirotska peglana kobasica, koja se proizvodi isključivo od najkvalitetnije ovčetine i teletine, pa čak i magarećeg, konjskog i kozjeg mesa…

Pirotski ćilim

Ćilimarstvo se u Pirotu i okolini razvijalo od 16.veka, uporedo sa razvojem stočarstva. U 17. veku je razboj na kojem su se izrađivali-ručno tkali ćilimi dobio naziv “Pirotski razboj”, a u izradi su izdiferencirana četiri osnovna dela: spoljni i unutrašnji ćenar, ploča i polje. Visokokvalitetna izrada, savršena kompozicija i preovladavanje crvenih boja su glavne odlike pirotskih ćilima. 1894. godine je osnovano Pirotsko trgovačko ćilimarsko udruženje. Pirotski ćilim je prvi put izložen u Beču 1886. na Svetskoj izložbi, gde je izazvao čuđenje i privukao paznju zbog iste šare i sa lica i sa naličja.

Ćilimi su uglavnom tkani izmedu Đurđevdana (6. maj) i Mitrovdana (8. novembar), na otvorenom i u raznim veličinama. Početak i završetak tkanja ćilima u pirotskom kraju su pratili i obeležavali tradicionalni običaji. Priprema pređe se obavljala ponedeljkom, kao i samo tkanje ćilima, a tkaljama se obezbeđivao i donosio bogat doručak ili ručak – “zatkavalnik”. Kada je ćilim završen, devojka iz kuće koja je naručila njegovu izradu ili mlada za čiju svadbu je tkan ćilim bi poslužila pogaču, sir i luk.

Ukoliko zapitate bilo koju od preostalih tkalja cilima u Pirotu sta je najvažnije za kvalitet ćilima – uvek dobijate isti odgovor – vuna. Smatra se da je jedino vuna od staroplaninskih ovaca odredene vrste pogodna za izradu pirotskog cilima. Postoje dve vrste vune : osisana runo koje se dobija sisanjem ovaca jednom godisnje i vuna koja se skida sa ovčijih koza zaklanih životinja. Ostrižena vuna se rasporeduje po kvalitetu, pere u toploj i vreloj vodi i ostavlja na hladnom da se osusi. Posle ovog procesa se ručno česlja i priprema za preradu – vuna dobrog kvaliteta se koristi za tkanje, a ostali delovi se koriste za izradu vunene odece.

Pirotski ćilim je tradicionalni proizvod tekstilnog zanata na području Stare planine, pretežno, pirotskog okruga. Glavna odlika je što pirotski ćilim nema naličje, već dva lica u potpunosti ista, što nigde drugde u svetu nije zabeležen slučaj. Kroz istoriju se ćilimarstvo u Pirotu razvilo i van grada po okolnim mestima poput Čiprovaca, Samokova, Loma, Berkovaca. U 19. veku neke tkalje iz Pirota su se udale u Knjaževcu i Dimitrovgradu gde su i takođe prenele svoje veštine tkanja pirotskog ćilima. Na osnovu toga se kasnije ćilimarstvo razvija i u Sjenici i u Novom Pazaru kao i u mnogim mestima u Bosni poput Gacka, Foče i Sarajeva.

Od 2002. godine ćilim je zaštićen kao proizvod sa jasno određenim geografskim poreklom. Ukupno 122 šara i 96 ornamenata su uknjiženi u katalog pirotskog ćilima. Pirotski ćilim je pobednik na međunarodnom festivalu zanata u Sibiru u Rusiji, održanog od 9. do 16. juna 2012, gde je dobio još jedno zvanično priznanje kao najbolji, narodni, zanatski i umetnički proizvod. Damsko srce Pirot, Slavica Ćirić

Naša cenjena partnerka Slavica – predsednica Udruženja Damsko srce Pirot posetiocima uvek priredi jedinstvene doživljaje upoznavanja drevne veštine, istraživanja i primene umetnosti ručne izrade ćilima kojom se decenijama uspešno bavi. Tokom posete Udruženja Damsko srce u Pirotu, Slavica Ćirić posetiocima govori o značenju i energiji šara na ćilimima : “Šara Sovra je drevni simbol, drevnih civilizacija, među kojima su i Srbi, koju mi ovde negujemo i čuvamo. Ovaj primerak sam ja dizajnirala i kreirala i šara, ovakva kakva jeste – nikad viđena nije. Crvena boja nije obična, već boja kakva je na šapkama Vojske Garde Republike Srbije, to je Božanska boja. Unutra ta crna boja nije farbana crna boja, već je prirodna boja crnih ovaca koja se zove „sura“ boja, koja u sebi ima primese belih vlakana, a tek u centralnom delu je prava crvena boja. Ova šara se postavlja horizontalno, na zidu ispod plafona ili gde želiš, samo da horizontalno stoji u odnosu na pod.”…..

Pirotska grnčarija

Pirot je bio centar grnčarskog zanata u Srbiji. Sredinom 19. veka Pirot je imao čak 40 grnčarskih radionica u kojima su vredne i vešte zanatlije-grnčari proizvodili oko 70 različitih vrsta sudova. Pirotski grnčari su proizvodili sve od keramike, od dečjih igračaka, do pljoski za rakiju i bokala za vino. Za pirotsku grncariju je korišćena crvena glina i skladne boje, a urezivani su krugovi i cik-cak linije.

Nakit

Izrada nakita u Pirotu i okolini zasniva se na srednjevekovnim uticajima koja je kreirala autohtonu tipologiju po nazivom “Pirotski”. 1896. u Pirotu su postojale 33 kujundžijske radnje koje su za izradu nakita koristile sve poznate tehnike izrade: livenje, iskucavanje, cezeliranje, emajliranje, filigran, granulaciju, pozlatu i posrebljavanje, tordiranje…na srebru, alpaku, zlatu, bronzi, mesingu, bakru uz dodatke poludragog i dragog kamenja. Odevnim predmetima ukrašavanim na ovaj način se isticala ekonomska moć i društveni položaj, a pirotski nakit je cenjen zbog magijskog svojstva koje mu se pripisuje.