Manastir Zrze
Zrze manastirska celina se nalazi na visini od 1000 metara, u blizini sela Zrze, oko 25 km severozapadno od Prilepa, na padinama predivne planine Dautice, koja dominira ravnicom Pelagonijom. Selo Zrze je smešteno u zapadnoj Makedoniji, a takođe je poznato i po imenu manastira Zrze. Manastirska celina Zrze obuhvata nekoliko srednjovekovnih pravoslavnih crkava pod jednim svodom – crkvu Svetog Preobraženja, crkvu Svetog Petra i Pavla, kapelu Svetog Đorđa i Svetog Nikole koje uz ostatke ranohrišćanske bazilike iz 5. ili 6. veka, ukazuje na bogatu kulturnu tradiciju ovog kraja. Ispod manastirskog kompleksa Zrza se nalazi mnoštvo monaških ćelija i isposnica, a njihov veliki broj potvrđuje manastir kao značajan religiozni centar i bogat duhovni život monaha koji kroz istoriju pripadaju najvišem monaškom redu.
Glavna crkva manastirskog kompleksa Zrze, posvećena Preobraženju je jednobrodna građevina, sa polukružnom apsidom na istočnoj strani. Manastir Zrze je sredinom 14. veka, tokom vladavine srpskog kralja Dušana, podigao monah German. Trem je dodat pre 1368/1369. godine. U Prilepu je tada bilo sedište mitropolije, a na njenom prestolu se nalazio mitropolit Jovan. Mitropolit Jovan i njegov brat Makarije su od mladosti život podredili crkvi, ali su se školovali i kao slikari u nekom vizantijskom umetničkom središtu. Oni su bili glavni slikari prilepskog dvora za vreme kralja Marka i njegovog brata kraljevića Andrejaša, a u manastiru Zrze su i završili život. Braća slikari su uz pomoć monaha Grigorija brinuli o manastiru Zrze i u 14. veku ga živopisali.
Delimično očuvane freske odlikuje precizan crtež i vešta kompozicija starog stila – harmonizovana i hladna koloritnost, koja upućuje da su slikari verovatno učili u nekoj školi koja je raspolagala iskusnim nastavnicima i koja je u principu bila tradicionalna. Monumentalnost ovog slikarstva nije ubedljiva. Namere su bile jasne – da se krupnim oblicima, epski jasnim kompozicijama, često pozajmljenim iz 13. veka, dočara širina i svečanost starog stila. Međutim, novim vremenima svojstvena pedantnost oduzela je novom stilu unutrašnje snage. Freska Bogorodice s Hristom u niši iznad ulaza u crkvu je sigurno nepotpisan Makarijev rad. Dve velike ikone manastira Zrze se izdvajaju od ostalih po svojoj lepoti i očuvanosti : Hrist – Životodavac, koju je naslikao zograf Jovan 1394. godine i Bogorodica Pelagonijska, koja je 1422. godine oslikao monah Makarije.
Braća slikari – zografi Jovan i Makarije su takodje oslikali mnoštvo manastira u regionu iz tog vremena. Kada su Turci osvojili Balkan, braća su poverila staranje o manastiru Zrze gradonačelniku Konstantinu i sinovima. Manastir Zrze je bio napušten tokom vladavine sultana Bajazida I, te je teško oštećen početkom 16. veka. Obnovljen je 1535. godine, a u 17. veku je dodat trem i izvšeno proširenje. Crkve Svetog Petra i Pavla je izgrađena u severnom delu manastirske celike, kasnije poznata kao sveštenička crkva. Prema legendi, u manastiru Zrze su venčani kraljevi Vukašin i kraljević Marko.
Danas celina manastira Zrze obuhvata nekoliko crkava i kapela, konak i pomoćne objekte. Manastir Zrze i selo pod njim odlikuje drevna i autentična arhitektura – kuće sa balkonima ukrašenim cvećem, uronjene u duboki mir i spokoj.
