Manastir Zočište svetih vrača Kozme i Damjana
Manastir Svetih vrača Kozme i Damjana se nalazi u malom selu Zočištu, 5 km jugoistočno od Orahovca, u blizini Prizrena. Sagrađen je u vreme vladavine Dinastije Nemanjica na ostacima vizantijske svetinje, ali je nepoznat njegov ktitor, kao i precizna godina gradnje. Po predanju, manastir Zočište je tri veka stariji od Visokih Dečana i datira iz 11. veka. Najnovija arheološka istraživanja datiraju osnivanje manastira Zočišta čak u 4. vek, na osnovu pronađenog ranohrišćanskog nadgrobnog spomenika i keramike iz 3. i 4. veka. Prvi put se manastir Zočište spominje 1327. godine u darovnoj povelji Svetog Kralja Stefana Dečanskog, koji je darovao mnoge okolne posede Manastiru Hilandar na Svetoj Gori. Crkva Svetih vrača Kozme i Damjana, za koje legenda govori da obolelima nisu naplaćivali svoje isceliteljske savete, je imala polukruzni svod i širok narteks. Najstariji ostaci nekadašnjih sačuvanih fresaka, posebno prikazi propovednika iz 14. veka, predstavljaju monumentalni slikarski stil. Crkva manastira Zočište je oslikavana u nekoliko navrata. Najznačajnija duhovna svetinja Manastira su svete isceliteljske mošti vrača Kozme i Damjana /koji se proslavljaju 1/14 novembra/ za koje su vezana mnoga čuda, ostvarena molitvom ovim svetiteljima.
Manastir Svetih vrača u Zočištu je posedovao bogatu zbirku ikona, liturgijskih knjiga, crkvenih relikvija i riznicu iz 15. veka. Duborez ikonostasa je bio čuven po svojoj umetničkog lepoti. Pre rata na Kosovu i Metohiji je u manastiru Zočištu živelo mlado bratstvo od četvorice monaha koji su bili pod duhovnim vodjstvom Vladike Artemija. Bratstvo se bavilo optočivanjem ikona pozlaćenim listićima za potrebe blagoslova i prodaje. Takođe je monaštvo bilo veoma posvećeno misionarskom radu, gde su najviše uspeha imali kod dece, najčešćih posetilaca svetinje. Manastir Zočište su veoma često posećivali pripadnici Albanskog naroda i islamizovani Romi, koji su uvek izrazavali duboko poštovanje prema svetinji. Cesto bi dovodili svoje bolesne i nemocne, da im monasi očitaju molitvu za isceljenje, ostavljajuci ih da leze ispod svetih mošti iscelitelja.
Tokom rata 1998-1999. godine je manastir Zočište mnogo puta bio meta napada neobuzdanih Albanskih terorista. U leto 1998. godine su albanski ekstremisti oteli sve monahe i desetinu odraslih meštana koji su našli utočište u manastiru od napada i odveli ih u nepoznatom pravcu. Na intervenciju OEBS-a i Međunarodnog Crvenog Krsta su svi oslobođeni, kada je svo srpsko stanovništvo u Zočištu napustilo svoje kuce, osim stanovnika obližnjeg sela Velika Hoča. Novinarskoj ekipi Radio Prištine Đuri Slavuju i Ranku Pereniću, koji tada krenuli ka manastiru Sveti Vrači u Zočište da urade prilog o povratku otetih monaha, se gubi svaki trag. Prema podacima porodica, poslednji put su viđeni u Velikoj Hoči, u prepodnevnim satima, odakle su greškom krenuli ka Orahovcu, koji je u to vreme bio pod kontrolom Oslobodilačke vojske Kosova. Automobil u kojem su bili, plava Zastava 128, nikada nije pronađen. U junu 1999. godine su Albanski teroristi uništili manastir, srpsko groblje, kao i kuće preostalih Srba. Bratstvo manastira Zočište je bilo promorano na odlazak u druge manastire Eparhije, u Prizren i Manastir Crnu Reku. U septembru 1999. godine je manastir Zočište eksplozivom do temelja srušen, konaci popaljeni i svetinja potpuno opustošena, kada su svete mošti prenete u Manastir Sopoćani.
Pet godina nakon ovog divljačkog čina, monasi su se vratili na zgarišta sa namerom da ponovo obnove monaški zivot. Po blagoslovu vladike Artemija obnovu manastira je vodio protosinđel Petar, iguman manastira Đurđevi Stupovi, sa jeromonahom Serafimom i jerođakonom Spiridonom. Posebna zasluga za povratak monaha pripada italijanskom generalu Eriku Danilu /Errico Danilo/, komandantu brigade Jugo-zapad u Prizrenu, kao i njegovom zameniku, nemačkom pukovniku Erhardu Bileru /Erchard Buehler/. Iako prethodnih godina nije postojala spremnost KFOR-a da se obezbedi povratak monaha, general Eriko je obnovu manastira Zočišta odmah istakao kao jedan od prioriteta u toku svog mandata. Po njegovoj naredbi italijanski vojnici su detaljno očistili teren i pripremili uslove za povratak monaha. Obnovu manastira su pomogli Koordinacioni Centar za Kosovo i Metohiju i brojni vernici iz otadzbine i dijaspore. Crkva manastira Svetih vraca Kozme i Damjana je obnovljena u oktobru 2004. godine, kada se u monastvo vratilo. Za izgradnju je korišcen kamen stare crkve i nova je gotovo identična porušenoj. Uoči osvestanja, postavljen je ikonostas, deo ikona na njemu i mozaik iznad ulaznih vrata. Pokrenuta je ikonopisačka radionica i nastavljaju se radovi na obnovi manastirskog kompleksa. Crkvu manastira Zočište je u fresko tehnici oslikao poznati ikonopisac Miloš Janićijević Raški, uz pomoć mlađeg kolege Ivana Jovića. Freskopisanje manastira Zočišta je započeto kompozicijom Hristovog rođenja u oltarskom delu, a potom i Vaznesenjem Gospodnjim na kupoli. Srbi iz Velike Hoče i Orahovca i danas manastir Zočiste smatraju svojom najvećom svetinjom. U manastir Zočište, u kome su se dogodila brojna čudesna isceljenja, dolazi veliki broj Srba pravoslavnih vernika, stranaca, ali i Albanaca, muslimana iz okoline, koji svetinje pristupaju sa verom i velikim poštovanjem. Manastir sada obezbeđuju snage austrijskog KFOR-a, posto se Zočište nalazi u njihovoj zoni odgovornosti. Sa povratkom monaha su se takođe saglasili i lokalni Albanci, pa monasi žive u nadi da će biti moguće ponovo obnoviti dobre susedske odnose koji su postojali pre rata i omogućiti povratak izbeglog srpskog stanovništva.
