Manastir Zavala
Manastir Zavala je nacionalani spomenik Bosne i Hercegovine na jugozapadnoj strani plodnog i širokog Popovog Polja, oko 40 km jugozapadno od Trebinja. Manastir Zavala se smatra se jednim od najvažnijih središta duhovog i kulturnog života pravoslavnih vernika Hercegovine. Veruje se da manastir Zavala zauzima najlepši položaj u Popovom Polju, ali i izuzetan strateški položaj kuda je u prošlosti vodio put prema Primorju i koji je povezivao unutrašnjost srpske zemlje sa srpskim primorjem, jer je jedna od prvih episkopija Srpske Pravoslavne Crkve bila u obližnjem Stonu na Pelješcu, gde je stolovao je srpski knez Miroslav, brat Stefana Nemanje.
Manastir Zavala je smešten ispod brda Ostrog, odakle se pruža prekrasan pogled na prostrano i plodno Popovo Polje, pokriveno vinogradima, lekovitim biljem i plantažama voća i povrća. Ostrog na ruskom, staroslovenskom i srpskom jeziku znači utvrđenje ili utvrđeno mesto. Oblast Popovog polja se nalazi na jugu Hercegovine u neposrednom dubrovačkom zaleđu, čiji je najstariji naziv Popovo. “Popovo Polje je sa severne strane zatvoreno visokim kračnjačkim masivom, kroz njega protiče reka Trebišnjica zbog čijega plavljenja je sve do najnovijih vremena prelaz sa severa na jug bio nemoguć i do šest meseci, a sa juga je bila istorijska granica Dubrovačke Republike i Osmanskog Carstva, odnosno današnja hrvatsko-bosanskohercegovačka granica koja neprirodno razdvaja južni deo Popovog Polja od susednog Dubrovačkog primorja”. Domagoj Vidović
Put do manastira Zavale vodi kroz Popovo Polje i dalje duž nekadašnje uzane železničke pruge koju su 1901. godine izgradili Austrijanci. Ova istorijska pruga je u prošlosti povezivala Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i Crnu Goru, tj Sarajevo i Dubrovnik, zapravo Zeleniku i Bileću, sa delovima od Čapljine prema Konavlima, povezujući mnoga mesta i malena naselja Hercegovine. Ova istorijska pruga kroz Hercegovinu je obuhvatala mnoge kamene zidine, mostove, tunele i železničke stanice koje su danas pretvorene u udobne turističke znamenitosti, dok je ova značajna hercegovačka pruga postala jedinstveno zanimljiva i raskošno lepa biciklistička staza.
Najraniji pisani podatak koji pominje Popovo kao značajno mesto je pismo Popovske opštine Dubrovačkoj opštini, 1169-1170. godine. Usmeno predanje o drevnosti zavalske svetinje govori da je prvobitnu crkvu sagradio car Konstantin sa majkom Jelenom. Arheološka istraživanja u temeljima crkve manastira Zavale potvrđuju da ova svetinja potiče iz 9. veka, sa značajnom predromaničkom crkvom. U 14. i 15. veku je stanovništvo skoro celog Primorja bilo srpske nacionalnosti i pravoslavne vere i u Stonu na Pelješcu je stolovao srpski knez Miroslav, brat Stefana Nemanje, što se menja osmanskim osvajanjem. U selu Zavali, na lokalitetima oko uništenih i srušenih crkava srednjovekovne Humske episkopije postoje ostaci oko 45 srednjovekovnih crkava i spomenika, kao i spomenici na ulasku u obližnju pećinu Vjetrenicu, koji čine istorijsku celinu. Jedan od srednjovekovnih spomenika Hercegovine je bio i Popovski grad, srednjovekovno utvrđenje u brdima iznad manastira Zavale. Popovski grad je u istorijskim izvorima poznat i kao grad Hercega Stefana Vukčića Kosače Hercega od Svetog Save.
Manastir Zavala je posvećen Vavedenju Bogorodice. Manastirska crkva Zavale je polupećinska, severnim delom podvučena pod stenu i pripada razvijenom tipu crkvi sa prislonjenim lukovima. Dozidani deo crkve manastira Zavale je izgrađen od tesanog kamena i ima oblik jednobrodne crkve sa polukružnom oltarskom apsidom, dužine 12 metara i širine od 3,50 do 6,50 metara, pokrivenom kamenim pločama.
Prema narodnom predanju manastir Zavala je zadužbina kralja Dragutina i kada se govori o vremenu njegovog osnivanja često se pominje 1271. godina, koja je upisana na jednom starom manastirskom pečatu. Prvi pisani dokument o manastiru Zavali datira iz 1514. godine i to je potvrda o prodaji vinograda u Orahovom Dolu igumanu Serafimu. 1587. godine je manastir Zavala obnovljen, a u njegovom pomeniku navode se imena vojvoda iz loze Hrabrena – Miloradovića, koji su bili ktitori mnogih pravoslavnih svetinja u Hercegovini, pa se može pretpostaviti da su upravo oni bili ktitori ove obnove. Manastir Zavala je održavao bliske veze sa manastirima Studenicom i Hilandarom i tokom 16-17. veka u njemu se razvila živa prepisivačka delatnost.
Manastir Zavala, uz manastire Žitomislić i Tvrdoš, čini najznačajnije kulturne centre Istočne Hercegovine. U manastiru Zavali se zamonašio Stojan Jovanović, budući Sveti Vasilije Ostroški, koji je 28. decembra 1610. godine rođen u obližnjem selu Mrkonjići, od oca Petra i majke Ane Jovanović. Iako u blizini manastira Zavale danas nema srpskog življa, zbog nedostataka uslova za život, manastir Zavalu posećuje veliki broj vernika, zbog veze sa Svetim Vasilijem. Ovaj značajan svetitelj danas ima uređenu rodnu kuću i malenu crkvu sa zapisom u obližnjem selu Mrkonjićima.
Sa spoljne strane je crkva manastira Zavala jednobrodne osnove, sa polukružnom apsidom na istoku. Severna strana crkvice manastira Zavale je uklesana u pećini, dok su veći deo broda i oltar na južnoj strani velike stene. Ovde je početkom 17. veka boravio čuveni hilandarski živopisac Georgije Mitrofanović, koji je pre dolaska u Zavalu živopisao manastir Hilandar na Svetoj Gori. U Hercegovini je, osim manastira Zavale, oslikao još i manastir Dobrićevo kod Bileće. Specifičnost arhitekture manastira Zavala je uslovljena njegovim usamljenim položajem u krševitom području Hercegovine, koji ga čini isposničkim monaškim prebivalištem.
Najstariji pisani dokument o manastiru Zavala potiče iz 1514. godine. To je potvrda o prodaji vinograda igumanu Serafijonu. U to vreme su u manastiru Zavali prepisivane važne crkvene knjige. Tokom sledećeg veka je manastirska biblioteka Zavale značajno obogaćena novim knjigama iz Sremskih Karlovaca i Beograda, među kojim su bila i brojna ruska žitija i jevanđelja. U manastiru Zavala je Sveti Vasilije Ostroški započeo svoj monaški život.
Tokom Drugog svetskog rata je manastir Zavala pretrpeo veliku štetu, kada su Ustaše uništile i opljačkale njegove vredne zbirke i počinile strašne zločine prema srpskom stanovništvu. Tužna je i nesrećna činjenica da su zgrade i konaci manastira Zavale zapaljeni u poslednjem ratu 1992-1995, nalazeći se na prvoj liniji ratnih dejstava. Selo Zavala je potpuno uništeno, a srpsko stanovništvo ovog dela Hercegovine je proterano sa svojih ognjišta. Posle ratnih razaranja i rata je manastir Zavala obnovljen, kada je obnovljen i monaški život. Susret i razgovor sa monasima manastira Zavale pričinjava izuzetan i nezaboravan duhovni osećaj i prosvetljenje posetilaca. Manastir Zavala, uz manastire Tvrdoš i Zitomislić predstavlja jezgro kulturno-istorijskog i pravoslavnog religioznog života Hercegovine.
