Manastir Veljuša
Manastir Presvete milostive Bogorodice Eleuse /eleusa – milostiva/, poznat i kao manasti Veljuša je sagrađen na stenovitom platou u selu Veljuša, oko 7 km zapadno od Strumice, u jugoistočnoj Makedoniji. Od manastira Veljuše se pruža veličanstven pogled na dolinu Strumice, a manastirska celina predstavlja mesto molitve, smirenosti i tišine.
Manastir Veljuša, nazvan po selu u kome je smešten je 1080. godine osnovao monah Manuel, koji je većinu svog asketskog života proveo u Maloj Aziji, da bi kasnije postao strumički vladika. Postoje brojni pisani izvori o nastanku manastira Veljuše, od kojih je većina u arhivama manastira Ivirona na Svetoj Gori. Među pisanim dokumentima su mermerne ploče na ulaznim vratima manastira koje predstavljaju najvažniji istorijski izvor, iako potiču iz skorije istorije, jer su originali natpisa odneti tokom Prvog svetskog rata u Arheološki muzej u Sofiju. Drugi značajni dokumenti o istoriji manastira Veljuše – presvete milostive Bogorodice Eleuse su osnivačka povelja vizantijskog cara Aleksijusa Komnena iz jula 1085. godine kojom je manastir dobio autonomiju i carski status, kao i povelja – tipih cara Manojla Komnena iz 1152. godine, koji je takođe sačuvan. Kasniji dokumenti o manastirskim posedima i inventaru potiču iz 1164. godine, u kome su popisane sve manastirske dragocenosti. Međutim, manastir Veljuša je u 13. veku izgubio svoju autonomiju, da bi do 1913. godine bio pod upravom manastira Ivirona na Svetoj Gori Atonskoj.
Monasi su 1913. godine odlučili da napuste manastir Veljušu, te su ga zapalili, čime su freske znatno oštećene. Ipak, originalna arhitektura manastira Veljuša je dobro očuvana i predstavlja retkost u arhitekturi i gradnji u Makedoniju iz 11. veka.
Manastir Veljuša – milostive Bogorodice Eleuse je građevina sa četiri apside, ukrašena keramičkim višebojnim ukrasima, sa tri kupole. Na priprati južnog dela manastira Veljuše je krst i figura Svetog Onofrija u pustinji. U priprati je takođe naslikan monah Manuel kako drži model manastira u ruci. Freske manastira Veljuše se dele u tri perioda : prve potiču iz 1081. godine, drugi sloj iz 1164. godine, dok treći deo fresaka iz 19. veka ne smatraju kanonskim. Freska u kupoli manastira Veljuše predstavlja Hrista Pantokratora /svemogućeg/, a u centralnom delu su portreti Bogorodice Orante, pored koje su prikazani Sveti Jovan Krstitelj, dva anđela i četiri proroka. U oltarskom prostoru manastira Veljuše je freska Bogorodice Nikopoje koja dovodi Hrista na presto, kao i prikaz liturgije jerarha sa Hetimazijom /Hristovim žrtvovanjem/. U severnoj apsidi manastira Veljuše je predstavljen dobro očuvan Hristov silazak u pakao, a u istočnoj presveta Bogorodica sa Hristom, u južnoj Blagovestenje, a u zapadnoj susret sa svevišnjim. U južnoj kapeli, posvećenoj Svetom Spasu je prikazan Hrist Emanuil kao dvanaestogodišnji dečak. Na istočnom zidu manastira Veljuše je predstava slavljenog Isusa sa portretom Svetog Nipona, a na zapadnom je Sveti Pantelejmon. Glavni brod crkve manastira Veljuše obuhvata obnovljenu mermernu oltarsku pregradu, dok je pod ukrašen mozaicima sa geometrijskim oblicima. Danas manastir Veljuša obuhvata manastirski konak u kome boravi strumičke monahinje. U okviru manastirskog kompleksa Veljuše su pomoćni objekti i okućnica – sat kula, pekara, gostionica, mala kapela posvećena apostolu i svetom Pavlu i svetom Grigoriju Palami.
Selo Veljuša se u vreme građenja crkve manastira zvalo Paleokastro, da bi kasnije bilo nazvano po imenu zaštitnice manastira Veljuše – milostivoj Bogorodici Eleusi. Bogatstvo originalnih istorijskih dokumenata sačuvanih u manastiru milostive Bogorodice Eleuse, kao i manastiru Ivironu na Svetoj Gori, zauzimaju važno mesto u crkvenoj i kulturnoj istoriji jugoistočne Makedonije i Balkana.
