Manastir Uvac

Jedan od najteže pristupačnih srednjovekovnih manastira u Srbiji, svojevrsno carstvo kamena i zmija, jeste manastir Uvac, ili Vuvac, pod kojim imenom ga srećemo u oskudnim istorijskim izvorima. Srednjovekovni manastir Uvac (XII-XIII vek), zadužbina Nemanjića, porušen je 1691. godine, a do danasnje crkve se stize od Zlatibora, preko Ribnice i Tornika, izuzetno strmim makadamskim putem od zlatiborskog sela Stublo, najbolje terenskim vozilom, sa mnogo strpljenja i ljubavi. Pod ruševinama je manastir Uvac proveo 300 godina i obnovljen je 1989. godine, od kada ponovo ima bratstvo. Zidovi svetinje danasnjeg manastira Uvac, sagradene od 1995. do 1998. godine su od raznobojnog kamena, a prekrasna crkva je okruzena lukovima nadzidanim iznad temelja drevnih manastirskih odaja i kovačnice. Manastir Uvac je smešten u divljem i izolovanom kanjonu reke Uvac, 25 kilometara jugozapadno od Zlatibora, u podnožju pribojskog Crnog Vrha.

Gotovo potpuno je sigurno da je pre mnogo vremena podignuta mala crkva prema granici srpskog despotstva i srednjovekovne Bosne, koja je predstavljala posebnu granicu prema bogumilskoj jeresi i nadolazećeg Islama. Kasnije, ekonomski ojačano bratstvo počinje da obnavlja i proširuje skromni hram. Stoga je u prvoj deceniji 17. veka, u vreme Patrijarha Pajsija, manastir Uvac predstavljao monumentalni manastirski kompleks sa konacima i velikom ekonomijom. Povećana i proširena crkva, sa pravougaonim pevnicama je verovatno bila izgrađena po modelu carskih lavri sa kojima je manastir Uvac bio direktno povezan. Vuvac manastir nije potpuno nepoznat našoj kulturnoj istoriji. Poznat je po brojnim putopiscima, slučajnim posetiocima kao i visokim crkvenim velikodostojnicima koji su ga posecivali u periodu njegovog najvećeg uspona, u prvoj polovini 17. veka. Takođe je poznato da je manastir Uvac nekoliko puta rušen i obnavljan, ali nije zapisano kada je poslednji put doživeo propast, pošto do današnjih dana nije ništa sačuvano iz tog doba. Zajedno sa nestankom manastira, tokom velikog broja godina, zamro je i zivot u prelepoj dolini reke Uvac. Prekid kulturnog i duhovnog kontinuiteta počeo je u vreme kada je čitav kraj naseljen stanovnicima iz daleka, koji su imali samo neznatno znanje o manastiru Uvac. Zamiranje života u manastiru Uvcu, patnje I njegova sudbina će verovatno zauvek ostati pod velom tajne. Pošto je srpska kultura toga doba isključivo oralna i epskog karaktera, istorija manastira Uvca je uglavnom zamenjena pričama koje su prenošene sa generacije na generaciju. Srpska je sudbina da su mnogi važni događaji deo epskog sećanja, velicanstvene kulturne institucije iz koje crpimo svoje prvo znanje.

Najstariji pisani trag o manastiru Uvac je nađen na stranicama Starog Jevanđelja iz 1622. godine. Sledeći zapis potiče iz 1664. godine i sadrži više podataka o zadužbinarima manastira, zapravo njihovim imenima i poreklu. Iz istog perioda saznajemo da je starešina manastira Uvac bio Kir Gerasim, koji je boravio u manastiru nekoliko decenija i značajno doprineo izvanrednom usponu i blagostanju ovog jedinstvenog duhovnog centra. U zapisu koji potiče 18 godina kasnije se zapaža da je i tada staresina manastira bio Kir Gerasim, koji je 1682. godine posetio Metropolita Teofana Skopljanca. Prema ovim podacima je takođe moguce pretpostaviti da je Gerasim poticao iz južnih krajeva, da je bio Grk, da je kao staresina manastira Uvac proveo u Starom Vlahu više decenija. Metropolit Josif iz Temišvara, jedinstvena ličnost srpske pravoslavne crkve je proveo neko vreme u  manastiru Uvcu, ispod Crnog Vrha. Veruje se da je on zaslužan za čuvanje blaga iz manastira Banja u blizini Priboja, verovatno pre očekivane turske najezde. Skoro čitav 18. vek je manastir Uvac pokriven velom tajne, jer nema podataka o njegovom rušenju i patnjama, kao ni o nestanku života iz uzbudljive rečne doline istog imena. Međutim, verovatno je i manastir Uvac nestao upravo prvih decenija 18. veka, kada je veliki broj bogomolja u Starom Vladu u Srbiji zapaljeno i uništeno.

Važan izvor, koji se samo delom odnosi na manastir Uvac je neobjavljen rukopis obnavljača manastira Banja, Dionisija Popovića iz 1857. godine, koji je posetio manastir Uvac i delimično opisao njegov polozaj. Jedinstveni proučavalac naših starina, starešina Jevstatije Karamatijević je posetio manastir Uvac prvih decenija 20. veka, u pokušaju da pronađe legendarnu crkvu Janju u Starom Vlahu. Zainteresovan srpskim epskim pesmama, Karamatijević je verovao da je Crkva Janja, koju su verovatno izgradili članovi dinastije Nemanjić, postojala negde u području doline reke Uvac. Uveren da takva crkva zaista postoji iz srednjeg veka, da je poznata po svojoj raskosi i bogatstvu, verovao je da je upravo manastir Uvac ta stara svetinja koju su sagradili Nemanjići. Karamatijević je pronašao manastirsku celinu uraslu u korov i šumu. Međutim, najveća vrednost Karamatijevićevog rada su legende i priče koje je zapisao. Neke od ovih legendi se odnose na sam manastir Uvac, njegovo rušenje, obnovu i život. Pominjao je sa velikom preciznošću mnoge toponime u blizini, koji na indirektan način objašnjavaju mnoge nepoznate činjenice iz prošlosti regiona Starog Vlaha. Na kraju, kada je pisao o nedostupnom mestu na kome se nalazi manastir Uvac, staresina Karamatijević je pomenuo “veličanstvene ostatke hrama i neke druge građevina I gradske zidine…” koje svedoče o snažnom hrišćanskom životu koji je ovde cvetao…. “ Veliki broj nepoznatih činjenica o manastiru Uvcu otvaraju mnoga pitanja. Živo narodno pamćenje, koje je jedinstvena istorija, pokušava da otkrije veo tajni o porušenom manastiru u lepoj dolini reke Uvac. Stvaraoci pesama koji su održali istorijsku svest, pogotovo u regionu Starog Vlaha su smatrali da je manastir Uvac upravo ona Crkva Janja iz Starog Vlaha, koja je dugo vremena privlačila pažnju znatiželjnika, ali istovremeno i etnologa, istoričara i domaćih kulturnih radnika. Predanje tvrdi da je samo u regionu Starog Vlada bilo pet crkava za koje se veruje da su bile posvećene ovoj tajanstvenoj čudotvorki.

Ko je zapravo ova Sveta Janja kojoj su Srbi posvećivali svoje crkve, pogotovo u srpskom području Starog Vlaha ? Da li se njeno poreklo može saznati iz elemenata paganskog mita sa Slovenima ili je Janja bila samo hrišćanski simbol ? Na kraju, da li manastir Uvac zaista predstavlja crkvu Janju, koju srpska narodna pesma “Zidanje Ravanice” spominje u rečima Carice Milice i koja karakteriše Nemanjice koji su svojim bogatstvom gradili zadužbine, ne trošeći ga besciljno. Prema nekima od ovih legendi, manastir Uvac je upravo Crkva Janja, koja je bila jedinstvena po svom bogatstvu i raskoši, sa stadima ovaca na prostranim livadama. Svuda okolo je bio manastirski posed, voćnjaci i vinogradi, što potrđuju brojni toponimi. Manastir Uvac je bio okružen zidinama, koje su dobro očuvane do današnjih dana i svedoče o starom utvrđenju, verovatno starijem od samog manastira. Manastir Uvac je nesumnjivo bio izuzetan duhovni i privredni centar čitavog regiona. Postoji legenda o Janji, sestri Velikog Župana Stefana Nemanje. Braća su verovatno izgradila manastir na udaljenom mestu, u kome se zamonašila. Predanje kaže da je sestra proklela braću i da se kletva orila okolnim brdima, spuštajući se padinama Zlatibora prema Uvcu, stenovitim, uskim puteljkom, kada je Janja videla mesto u kojoj su braća planirala da je zatoče.

Bogat hram u srcu rečne doline nije bilo jednostavno srušiti. Turci su to nekoliko puta bezuspešno pokušali. Čini se da je svakog puta neko stradao. Tada su savetovani da manastir mogu porušiti samo Srbi. Našli su sprske doseljenike Tokoviće, koji su, po starog legendi, lako porušili manastir. Bogato su od Turaka nagrađeni za ovu uslugu, ali su oni prokleti da njihovi naslednici budu siromasni, bez muškog potomka i da njihove kuće budu uvek ispod puta. Neki veruju da je to i dan danas slučaj.

Prema nekim podacima, porodica Didanovic je bila među prvim stanovnicima slikovite doline, posle rušenja pravoslavnog centra. Dionisije Popovic, koji je obnovio manastir Banju u blizini Priboja, je govorio da su oni lose ziveli, zato “sto su jeli to manastirsko mesto”. Postoje legende koje kazu da se na Bozic, jednom od clanova porodice Didanovic u snu pojavio lik osobe sa krunom i otkrio mu tajnu o crkvenom blagu, ali ga je posavetovao da ga iskoristi za obnovu manastira. Posto su Didanovici bili neodlučni, isti lik se pojavljivao u snovima još tokom dve godine, dva puta na Badnje veče. Kaže se da je pre smrti, ovaj stanovnik Uvca odlucio da otkrije tajnu sinu. Međutim, nestrpljiv mladi čovek nije bio dovoljno odlučan da obnovi manastir, već je odmah počeo da kopa blago. Dan pre završetka radova na obnovi manastira, padala je jaka kiša, stvarajući mnoštvo brzaka kroz stenovito područje, iz koga je skotrljana zemlja potpuno prekrila mesto na kome se verovalo da postoji skriveno blago. Meštani kažu da je voda odnela Kaluđersku česmu iza brda i postavila je na mesto gde se danas nalazi. Nešto kasnije, prestalo se sa potragom za blagom. Poznato je da je pod uticajem široko rasprostranjenih legendi, potraga za blagom nastavljena kasnije, ali bez značajnih rezultata. Zivot u neposrednoj blizini manastira Uvac je nastavljen tokom čitavog 19. veka, a manastir Uvac je ostao u ruševinama. Samo su ga retki putnici i pravoslavni svestenici povremeno posecivali. Uspomena na uvacki vasar, koga su masovno posecivali brojni stanovnici, slaveci u crkvenom dvoristu, je obnovljena za Malu Gospojinu. Neke tradicionalna priče oživljavaju narodna sećanja i veličanstveno opisuju prošlost, govoreci da su stanovnici bili uspešni u vremenu kada se održavao vašar i kada je njihov život napredovao u citavom kraju. Vašar je kasnije zaboravljen iz nepoznatih razloga, od kada lokalni stanovnici nemaju uspeha. Rušenje manastira Uvca i zamiranje života u zivopisnoj dolini Uvca je verovatan razlog zašto danas nemamo istorijske podatke o ovom izvanrednom duhovnom centru. Zapusten dugo vremena, kasnije naseljen doseljenicima, ali posle određenog vremena je došlo do jedinstvenog prekida istorijskog i kulturnog opstanka. Brojni značajni podaci i tragovi su nestali sa onima koji su napustili Uvac, ili pobegli od njega ili najčešće, kada ih je terao u grob.