Manastir Svetog Pantelejmona Gorno Nerezi
Manastir Svetog Pantelejmona je drevna, vizantijska, odlično očuvana svetinja iz sredine 12. veka, koja se nalazi u selu Gorno Nerezi, na padinama Vodna, nedaleko od Skopja. Crkva i manastir posvećeni Svetom Pantelejmonu, zaštitniku lekara, predstavljaju obaveznu tačku posete ljubitelja vizantijske umetnosti.
Prema ktitorskom natpisu na grčkom jeziku, koji se nalazi iznad ulaza u manastirsku crkvu, vidi se da je crkvu Svetog Pantelejmona 1164. godine podigao rođak tadašnjeg vizantijskog cara Manojla I Komnina, princ Aleksije Anđel Komnin. Manastir Svetog Pantelejmona se pominje 1300. godine u povelji Kralja Milutina /1282 – 1321/, kojim ga srpski kralj potvrđuje kao metoh manastira Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu. Crkva Svetog Pantelejmona u Nerezima ima osnovu krsta upisanog u pravougaonik, sa pripratom i četiri manja kubeta u uglovima crkve i jednom većom kupolom iznad središnjeg dela crkve, po čemu podseća na manastirske crkve u Starom Nagoričanu i Matejču. Crkvu manastira Svetog Pantelejmona u Nerezima je sagradila grupa nepoznatih vrlo veštih graditelja, od redova običnog kamena iz obližnjeg kamenoloma i cigala, uspešno ostvarivši svoje delo koje odaje višebojne površine fasade. Na zapadnom delu manastira Svetog Pantelejmona je izgrađena priprata sa poluzaobljenim svodom.
Crkva manastira Svetog Pantelejmona u Nerezima je značajna po autentičnim freskama iz 12. veka, koje predstavljaju jedan od najznačajnijih prikaza vizantijskog slikarstva i najbolji prikaz epohe vizantijske umetnosti Komnina. Najznačajnije freske manastira Svetog Pantelejmona Nerezi iz 12. veka su : Oplakivanje Hrista, Skidanje sa krsta, Preobraženje i Sretenje.
Freske manastira Svetog Pantelejmona karakterišu odmerenost u prikazu likova i pokreta i sklada boja, kao i specifične odlike koje se javljaju kod prikazivanja ljudi, kojima su dati živi i realistični likovi sa punim izrazom i pokretom. Na istocnom zidu priprate, pored ulaza je naslikan prikaz Svetog arhanđela Mihajla u raskošnoj odeći. Freske u priprati crkve manastira Svetog Pantelejmona u Nerezima su samo delimično očuvane i po svojim tematskim odlikama se mogu podeliti u tri grupe: prva grupa obuhvata delove iz života Svetog Pantelejmona, druga grupa prikazuje ostatke Deizisa, naslikane iznad ulaza u naos sa predstava Isusa Hrista, Bogorodice i Svetog Jovana Krstitelja, dok treću grupu fresaka čine scene u prvoj zoni severnog dela istočnog zida, kao i delovi scena koji se mogu povezati sa prikazom ktitora naslikanih u drugoj zoni severnog dela na istočnom zidu. Na fresci Oplakivanje Hrista se javlja jedan od prvih pokušaja da se uvede realizam u freskoslikarstvo, prikazom nežnosti, materinstva i tuge u stavu Bogorodice i emotivnom prikazu njenog bola iznad mrtvog tela sina. Scena Oplakivanje Hrista u Nerezima je posebno impresivna po emotivnom prikazu bola Bogorodice iznad mrtvog tela sina, čije lice odaje bol i duboku tugu. Bogorodica gleda u mrtvo lice svoga sina, koga drži u rukama. Njene obrve su podignute i nabrane, usne čvrsto stisnute, a njene oči šalju bol prema drugim likovima, što predstavlja prekid sa ranijim vizantijskim slikarstvom, jer je vizantijski slikar crkve Svetog Pantelejmona u Nerezima posvetio posebnu pažnju izrazu unutrašnjih osećaja njegovih oslikanih likova. Veliko umetničko dostignuće autora fresaka Svetog Pantelejmona potvrđuje i kompozicija Skidanje sa krsta, na kojoj je takođe izvanredno prikazan bol majke za izgubljenim sinom. Freske iz 12. veka u malenoj crkvi Svetog Pantelejmona su među najboljim freskama u Makedoniji. Pored njih, u manastirskoj crkvi Svetog Pantelejmona se nalaze i freske naslikane u 16. veku, nastale posle razornog zemljotresa iz 1555. godine, kada su crkva i živopis obnovljeni. Freske manastira Svetog Pantelejmona iz 12. veka, jedinstvene u stilu i lepoti, slikao je nepoznati umetnik, koji je dostigao najbolja ostvarenja vizantijskog carskog slikarstva toga doba.
U savremenog zgradi manastirske celine Svetog Pantelejmona su autentični konaci, pretvoreni u hotel i restoran, sa predivnim pogledom na Skopje i dolinu Vardara, koji pokazuje širenje grada Skopja, ograničeno oblikom terena koji se pruža u pravcu istok – zapad.
