Manastir Svetog Nikole Psača
Manastir Svetog Nikole u selu Psači nalazi se 14 km od Krive Palanke, u zapadnom delu severnog podnožja Osogovskih planina, u severoistočnoj Makedoniji, u živopisnoj šumi kod istoimenog sela. U ovom malenom i mirnom selu prema popisu iz 2002. godine živi 538 stanovnika.
Manastir Svetog Nikole u Psači su oko 135o. godine podigli ugledni srpski vlastelini u službi kralja i cara Dušana Nemanjića – sevastokrator Vlatko Paskačić sa ocem Paskačem, čije ime je verovatno uticalo na naziv sela. Srpska srednjovekovna porodica Paskačić je bila ugledna srpska vlastelinska vladarska porodica koja je upravljala područjem Stracina-Slavišta /između Kumanova i Krive Palanke u kome se nalazi selo Psača/ tokom vladavine cara Dušana i njegovog sina, cara Uroša. Vlastelini Paskačići su bili u bliskim odnosima sa Mrnjavčevićima, jer je Vlatko bio oženjen Vladislavom iz ove savladarske porodice. Iako nema mnogo podataka od životu vlastelina Vlatka Paskačića, pretpostavlja se da je ubijen u Bitci na Marici 1371. godine, ostavivši maloletnog sina Uglješu. Vlatkov sin Uglješa je bio gospodar područja oko Vranja, Inogošta i Preševa i blizak saradnik despota Stefana Lazarevića, ali su kasnije ovim posedima upravljali Dejanovići.
Iako su podaci o izgradnji manastira Svetog Nikole u Psači oskudni i retki, smatra se da je izgradnja crkve od rezanih blokova i horizontalnih redova cigle u selu Psači završena 1354. godine. Prvobitno je crkva manastira Svetog Nikole u Psači imala osnovu izduženog upisanog krsta, sa jednim kubetom iznad središnjeg dela i pripratom nad kojom se nalazilo još jedno kube, sa krovom od kamenih ploča. Kube je kasnije uklonjeno, tako da sada manastirska crkva Svetog Nikole u Psači po obliku više podseća na trobrodnu baziliku, nego na crkvu sa osnovom izduženog krsta.
Do danas je delimično opstao prvobitni arhitektonski izgled crkve. Natpise oko živopisnih portreta zadužbinara, oslikanih između 1365. i 1371. godine koji su pominjali kraljevsku porodicu Mrnjavčevića, su verovatno uništeni 1876. godine. Freske manastira Psače imaju veliku umetničku vrednost i odlikuju ih prefinjeni detalji i životne kompozicije. Nažalost, freske su tokom neprijateljske okupacije od 1916-1918. godine oštetili bugarski šovinisti, sa ciljem da izbrišu svaki trag srpskog porekla.
Portreti na freskama koji krase zidove crkve manastira Svetog Nikole u Psači su značajni sa istorijskog i sa etnografskog aspekta. Severni zid manastira Psače oslikan je likovima cara Uroša (1355-1371) i kralja Vukašina Mrnjavčevića (kralj savladar 1365-1369, samostalno vladao 1369-1371) u savladarskom odnosu. Realističan prikaz na kome je kralj Vukašin naslikan kao savladar sa desne strane kralja Uroša jasno svedoči o vladarskoj hijerarhiji u Srpskom srednjovekovnom carstvu. Na južnom zidu crkve Svetog Nikole u Psači predstavljeni su realni portreti ktitora i njegove porodice – knez Paskač koji u rukama drži model crkve, zajedno sa sinom sevastokratorom Vlatkom, a slede Paskačeva supruga kneginja Ozra, Vlatkova supruga Vladislava i njihova tri sina Stefan, Uroš i Uglješa.
Postoji veoma malo istorijskih činjenica koje nam svedoče o vlastelinu Vlatku Paskačiću koji je ovaj hram 1358. godine priložio manastiru Hilandaru. Tamo se čuva i osnivačka povelja – hrisovulja cara Dušana, izdata, kako je na njoj navedeno, vlastelinu Vlatku kojom se crkva u Psači prilaže Bogorodici Hilandarskoj.
Značaj portreta u crkvi Svetog Nikole u Psači se ogleda u tome što nam daje više podataka o njenim zadužbinarima-osnivačima i njihovim porodicama. Knez Vlatko Paskačić je ovde nazvan sevastokratorom, što predstavlja titulu koja se davala najbližim rođacima vladarske kuće. Hrisovulja iz 1358. nam govori da je u to vreme ovaj velikodostojnik još uvek smatran vlastelinom, što znači da je titulu sevastokratora dobio ženidbom sa devojkom iz vladarske kuće. Njegova supruga Vladislava je najverovatnije pripadala porodici kralja Vukašina Mrnjavčevića koji je u to vreme, pored cara Uroša vladao srpskom državom. Kako je bio običaj da se sinovima daju imena njihovih predaka, možemo zaključiti da Vladislava dolazi iz kuće despota Uglješe, brata kralja Vukašina. Tako je Vlatko kao zet brata jednog kralja dobio titulu sevastokratora. Nažalost, o ostalim članovima porodice ne postoje istorijski pisani tragovi, osim najmlađeg Vlatkovog sina Uglješe koji je pomenut za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića. 1402. godine se Uglješa pominje u povratku despota Stefana iz bitke kod Angore, zatim 1410. godine na lađama kojima je despot Stefan iz Carigrada putovao vojvodi Mirči u Vlašku i 1412. godine, pri Musinom pohodu na tvrđavu Novo Brdo. Kasnije Uglješa Paskačić dobija titulu ćesara i postaje poznat kao ćesar – gospodar gradova Vranja, Kosovskog Pomoravlja, Inogošta i Preševa. Jedan od Uglješinih sinova sahranjen je u crkvi manastira Ljubostinje, u centralnoj Srbiji, gde i danas na njegovoj grobnoj ploči piše ‘Stefan, sin ćesara Uglješe’
Portreti zadužbinara u Crkvi manastira Svetog Nikole u Psači spadaju u najbolja i najimpresivnija ostvarenja srpskog srednjovekovnog slikarstva. Osim što nam freske u manastiru Psači prikazuju članove jedne stare srpske vlastelinske porodice, značajne su jer pružaju važne podatke koje je moguće koristiti i za istraživanje vladarske odeće srednjovekovne Srbije. Pored realnih prikaza istorijskih ličnosti, u živopisu crkve ističu se i prikazi iz života Svetog Nikole, kao i kompozicije Bogorodičina smrt i Pričešće apostola. Neke dodatne freske je u 19. veku i početkom 20. veka naslikao zograf Dimitrije Andonov Papradiski koga odlikuje prepoznatljiv talenat oslikavanja karaktera nekoliko svetitelja na zapadnoj fasadi. Spoljni zidovi manastira Svetog Nikole u Psači su bogato ukrašeni ornamentima i keramikom. Na zapadnom ulazu u crkvu manastira Svetog Nikole u Psači je postojao natpis koji je 1876. godine uništen, jer su u njemu bili pomenuti car Uroš i kralj Vukašin.
