Manastir Svetog Nikole Kuršumlija
Manastir Svetog Nikole u Kuršumliji je prva zadužbina Stefana Nemanje, osnivača – rodonačelnika slavne Dinastije Nemanjića srednjovekovne Srbije. Manastir Svetog Nikole, smešten u severnom delu grada, uz tok reke Toplice su od 1159 – 1165. godine izgradili graditelji iz Konstantinopolja, a zadužbinar ga je posvetio Svetom Nikoli. Posle susreta kod Niša sa vizantijskim carem Manojlom Prvim Komninom, Stefan Nemanja je dobio i vladarsko dostojanstvo sa dozvolom da podiže crkve zadužbine. Toplica je region u južnoj Srbiji, zapadno od Niša i istočno od Nacionalnog Parka-Planine Kopaonik, koji obiluje značajnim arheološkim nalazištima, ali nažalost nedovoljno istražen.
Manastir Svetog Nikole u Kursumliji je jedinstvena građevina, prepoznatljiva po zidovima od opeke i širokim spojnicama maltera, zahvaljujući vizantijskom stilu gradnje sa opekom i niskoj osmostranoj kupoli iznad naglašenog središnjeg dela. Glavna crkva je sagrađena po pravoslavnim kanonima, uobičajenim za gradnju svetinja vizantijskog stila arhitekture toga perioda. Fasade Crkve Svetog Nikole i Svetog Pantelejmona u Nerezima su obradene istom tehnikom. Jednobrodnu crkvu manastira u Kuršumliji nadvisuje kupola, čineći ritmički sklad njenih delova, sa bočnim tremom, neuobičajenim za raški stil gradnje. Unutrašnjost crkve – kupola, lukovi i prefinjena izrada je omogućila odlike vizantijske arhitekture, uključujući unutrašnje zidove koji su izgrađeni spojem materijala – krečnim malterom i ciglom. Uz zapadnu stranu crkve Svetog Nikole naknadno je dozidan zatvoren pretprostor, priprata, sa simetrično postavljenim kulama na glavnoj fasadi, slično katedrali Svetog Trifuna u Kotoru i Đurdevim Stupovima u Rasu.
Spoljašnjost crkve Manastira Svetog Nikole odiše romaničkim elementima. 1219. godine je crkva manastira Svetog Nikole u Kuršumliji bila episkopsko sedište Srpske Pravoslavne crkve. Tada su dograđeni priprata i dve kule, po ugledu na Katedralu Svetog Trifuna u Kotoru, sagrađene 1167. godine i slično stubovima Crkve Svetog Đorđa u Rasu, izgrađene par godina kasnije. U 14. veku je izgrađena mala kapela na južnoj strani crkve, verovatno da posluži za večno odredište zadužbinara. Nažalost fresko slikarstvo unutrašnjosti hrama Svetog Nikole u Kuršumliji je uništeno tokom duge i burne istorije ove Nemanjine svetinje.
Crkvu Svete Bogorodice u Kuršumliji je 1159. godine, kod ušća Kosanice u Toplicu, u neposrednoj blizini manastira Svetog Nikole, kao ženski manastir podigla Kraljica Ana Dondolo, žena Stefana Nemanje. Između 1158. i 1162. je izgrađen zid sa tri polukružno zasvedena prolaza na početku oltarskog prostora i nadzidani su gornji delovi naosa. Najstariji deo Bogorodične crkve u Kuršumliji je zidan samo opekom, a obnovljeni delovi su izvedeni pritesanim kamenom, uz mestimičnu upotrebu opeke. Prošlost ovog značajnog spomenika kulture nije dovoljno poznata. Pretpostavlja se da je u Bogorodičinom manastiru u Kuršumliji boravila Mara, ćerka despota Đurđa Brankovića, posle povratka u Srbiju. U turskim osvajanjima Srbije je 1454. godine stradala Toplica, kao verovatno i Bogorodična crkva, kada su spaljeni konaci. Krajem 17. veka je Bogorodičin manastir bio aktivan, što znači da crkva nije bila potpuno razorena. Bogorodična crkva u Kuršumliji je zapustela krajem 17. veka i do danas je sačuvana u ruševinama. Izvršena su arheološka istraživanja i sprovedeni konzervatorsko-restauratorski radovi i danas ostaci Bogorodične crkve predstavljaju samo ljupku i tajanstvenu ruševinu koja svedoči o slavnim proteklim vremenima srpske srednjovekovne države.
