Manastir Svetog Đorđa Staro Nagoričane
Manastir Svetog Đorđa se nalazi u centru sela Staro Nagoričane u severoistočnoj Makedoniji, 13 km istočno od Kumanova, na padinama planine Kozjak, u prostranoj i živopisnoj dolini Pčinje. Danas maleno selo Staro Nagoričino ima 556 stanovnika, od kojih se na poslednjem popisu 452 izjasnilo da je srpske nacionalnosti.
Prvobitnu crkvu koja potiče iz 1071. godine je sagradio vizantijski car Roman IV Diogen. Kao jednu od svojih mnogobrojnih zadužbina, Kralj Milutin je crkvu u Starom Nagoričinu potpuno obnovio 1313. godine, u slavu svoje velike pobede nad Turcima. Manastirska crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu ima osnovu izduženog upisanog krsta, pošto je originalna građevina bila izdužena bazilika, pokrivena sa 5 (1+4) kupole. Prilikom gradnje, stari oblik crkve Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu izgrađene od tesanog kamena, zaravnjen je na polovini današnje visine, posle čega je na toj osnovi podignuta nova crkva od opeke i kamena. To se može videti i na oltarskoj apsidi koja je u originalu bila polukružne osnove, na kojoj se uzdiže nova petostrana kupola. Prema nekim istraživačima, crkvu Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu su radili isti majstori koji su za kralja Milutina na staroj osnovi podigli novu crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu. Posebnu draž manastirske crkve Svetog Đorđa čine i prestone ikone koje su rađene specifičnom al fresco tehnikom direktno na malteru, što je čini jedinstvenom među srpskim crkvama. Sama crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu je pokrivena kamenim pločama i danas je dobro očuvana, a njen originalni živopis spada među najbolja umetnička ostvarenja srednjovekovne Srbije. U manastirskoj crkvi Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu je sahranjen bugarski car Mihajlo III Šišman (1322-1330), poginuo u Bitci kod Velbužda, 28. jula 1330. godine.
U vreme dolaska pod srpsku vlast, crkva manastira Svetog Đorđa Nagoričina je bila u ruševinama, a manastir ugašen. Prizemni deo hrama u Starom Nagoričanu je bio očuvan i u velikoj meri iskorišćen pri gradnji novog zdanja, tako da je sačuvani deo uticao na konačni oblik građevine.
Freske manastira Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, kao i većinu ostalih hramova – zadužbina kralja Milutina, izveli su dvorski majstori Mihajlo i Evtihije, i to su njihovi najbolji radovi. Freske manastira Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu imaju sličnosti sa ukrašavanjem crkava Gračanice i Bogorodice Ljeviške. Na štitu jednog od svetih ratnika je napisano : “rukom Mihaila zografa”. Tako čini i drugi slikar Evtihije na štitu Svetog Teodora Tirona. Kad su završili svoj rad ovde …”mogli su biti zadovoljni, završili su svoje najveće i najznačajnije delo”. Ciklus kalendarskih scena /minolog/ sličan je onom u manastiru Gračanici, koja je oslikana neposredno posle Nagoričana, kao poslednja zadužbina srpskog kralja. Kralj Milutin je predstavljen sa modelom crkve na fresci koja ga dosta verno prikazuje. Pored toga što svaki hram građen staranjem kralja Milutina, velikog srednjovekovnog zadužbinara, ima arhitektonske i slikarske osobenosti, njegove ktitorske scene su uvek različite. U manastiru Gračanici, anđeli po blagoslovu Hrista vladaru prinose krunu, a u Nagoričinu, patron hrama Sveti Đorđe, daruje kralju mač kao uzdarje za prinetu zadužbinu. Što se tiče stila i odeće ktitora, oni su bliski onima u manastirima Studenici i Gračanici. Ktitorsku predstavu u crkvi Svetog Đorđa Starom Nagoričanu izdvaja gest patrona hrama Svetog Đorđa kome kralj predaje crkvu. On se okreće ktitoru sa podignutom desnicom, a u levoj drži mač i predaje ga kralju. Taj gest se povezuje sa pobedom nad Turcima iz godine izgradnje hrama u Starom Nagoričanu, o čemu svedoči uklesani natpis u kamenu o gradnji. Bilo da je crkva bila podignuta kao ispunjenje zaveta datog pred bitku, bilo u znak zahvalnosti zbog pobede, kralj Milutin je ovde prikazan u trijumfu. Tu nema uobičajenog postupka u kome ktitora sa modelom Hristu privodi Bogorodica ili patron hrama.
Pored kraljevskog para, u okviru ktitorske kompozicije su predstavljeni sveti car Konstantin i njegova majka Jelena. Ovde su prikazani i sveti ratnici koji su postradali za hrišćanstvo. U literarnim izvorima, srpski kralj Milutin se ili poredi sa carem Konstantinom, ili označava kao njegov naslednik, “sličan slavnom Konstantinu”…… “dostojnik Božje pomoći i pokrova na proslavljenje i uzvišenje svoga otačastva”…. Patron hrama, Sveti Đorđe, je prikazan na više mesta. Budući da je ciklus naslikan u manastiru Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, najiscrpniji sačuvani ciklus fresaka srednjeg veka, njegov sadržaj se može sagledati kao osnov mnogih kasnijih ciklusa. Brojni detalji koji se zapažaju u poznovizantijskim ciklusima, prvi put se opažaju u nagoričkim scenama, zavisnim od teksta “Erminije”. Jedna od ovih predstava ima značaj i karakter fresko-ikone i nalazi se na mestu gde se obično postavlja igumanski presto, što ukazuje na igumana Venijamina, koji se starao da namere Kralja Milutina o izgradnji svetinje budu ostvarene, u čije vreme je i oslikan hram.
Manastirska crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu je sa spoljne strane ukrašena šaranjem opekama, a po bogatstvu ornamentike ističu se dva trodelna prozora na južnom i severnom temenu upisanog krsta, kao i dvodelni prozor na priprati iznad ulaza, čiji stubić je izuvijan u čvor. Iznad ulaznih vrata u manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu nalazi se u velikom kamenom nadvratniku uklesan Milutinov ktitorski natpis, a njegovi monogrami krase kapitele dva stuba, smeštena u zapadnom ulazu crkve. Sam ikonostas crkve svetog Đorđa u Starom Nagoričanu je urađen od kamena i čine ga četiri stubića sa kapitelima i arhitravom.
Par kilometara severno od manastira Svetog Đorđa, na tromeđi sela Nikuljana, Starog Nagoričana i Čelopeka, nalazi se zapuštena crkva manastira Zabel, posvećenog Uspenju presvete Bogorodice. Današnja crkva manastira Zabela je nastala sredinom 19. veka izradom od mekog tesanika u sveobuhtavnoj obnovi posle turskog rušenja i proširenjem originalne crkve sagrađene 1330. godine, za koju postoji legenda da je zadužbina kneza Lazara. “Manastir Zabel iznad Starog Nagoričana u Južnoj Srbiji. Ovaj manastir je bio centar Kumanovskog ustanka 1878. godine, u kome su se sabrali srpski ustanici i ugledni Srbi i tu položili zakletvu za oslobođenje i ujedinjenje sa Kneževinom Srbijom. Bugarski okupatori su 1915. godine opljačkali i uništili manastir Zabel. Po narodnom predanju, podigao ga je knez Lazar. Crkva Presvete Bogorodice u manastiru Zabel izgrađena je 1330. godine.
Godine 1900. zamonašio se u manastiru ugledni stanovnik Kumanova, Filip Dimković. Porodica mu se prethodno ugasila – umrla mu je žena (treća po redu), a zatim i jedino dete, paje ostao sam u kući. U velikoj žalosti se sasvim okrenuo Bogu i srpskoj Crkvi. Svu svoju imovinu, vrednu 4000 dinara zaveštao je Zabelskom manastiru. U manastiru, gde se po monašenju nastanio, primio je upravu nad manastirskim imanjem…. Godine 1924. u manastiru su živeli ruski kaluđeni izbeglice,kojima je dat na upravu. Nebriga i zapuštenost doveli su tokom 20. veka do toga da zubom vremena budu potpuno uništeni konaci, staje, pomoćni privredni objekti. Crkva Uspenja Presvete Bogorodice, ipak, kroz vekove odoleva vremenu, čuvajući makar deo vrednosti i lepote ostavljene od neimara. No, pre nekoliko godina su vandali iz crkve ukrali četiri ikone, stare više od sto pedeset godina. Ikona Majke Bogorodice, bukvalno je izvaljena iz oltara svetinje. Autor ukradenih ikona je bio poznati živopisac Dičo Zograf. Stručnjaci tvrde da je vrednost ukradenih relikvija jednostavno neprocenjiv. Stariji žitelji iz ovih krajeva kažu da je to prva krađa ikona,ali da je “sama sudbina crkve vrlo tužna“. Hadži Miloš Marinković Srpstvo u Makedoniji
