Manastir Svetih Arhanđela Prizren
Manastir Svetih Arhanđela je carska zadužbina i srpski srednjovekovni manastirski kompleks veličine 6500 m2 koji se nalazi u veličanstvenoj klisuri reke Prizrenske Bistrice, 3 kilometara jugoistočno od carskog Prizrena. Manastir Svetih Arhanđela je zadužbina Cara Dušana koja je teško stradala kroz istoriju zbog svog značaja i izuzetno pogodnog strateškog položaja na obali reke Prizrenske Bistrice, na drevnom putu koji vijuga prema Sredskoj i Sirinićkoj župi na planini Šari, te dalje kroz klisuru Kačanik vodi do Skopja u Makedoniji. Prizren i Skopje su bili najznačajniji vladarski centri srpske srednjovekovne države. Manastir Svetih arhanđela kod Prizrena je relativno zaštićen položajem na uzdignutom rečnom platou okruženom snažnim visokim zidinama koje su bile povezane sa nepristupačnim srednjovekovnim osmatračkim i odbrambenim utvrđenjem Višegradom, smeštenom na strateškom mestu iznad manastira koje je u prvobitnom obliku postojalo u klasično doba istorije /4-6. vek/. Sirinićka Župa se nalazi u kotlini gornjeg toka reke Lepenac, severoistočno od Šar planine, u srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija, koja je u srednjem veku bila srca srpske srednjovekovne države.
Kameni most preko reke Prizrenske Bistrice je u prošlosti povezivao manastir Svetih Arhanđela sa Dušanovim nekadašnjim dvorcem u Ribniku i carskom palatom u Prizrenu koje je srpski vladar koristio kao svoj letnjikovac okružen bogatim lovištima. Manastir sa crkvom posvećenom Svetim arhanđelima podignut je na mestu starije kultne građevine, kao monumentalna zadužbina srpskog kralja i cara Stefana Dušana koji je ovo mesto namenio sebi za grobnicu, jer je u njemu ozdravio posle teške bolesti. Izgradnja arhangelske svetinje pored Prizrena je trajala od 1343. do 1352. godine. U okviru manastirskog kompleksa, uz glavnu crkvu posvećenu Svetim Arhanđelima, podignuta je manja crkva posvećena Svetom Nikoli, prostrani višespratni manastirski konaci, velika trpezarija sagrađena u obliku upisanog krsta, biblioteka, bolnica i ekonomske zgrade.
Darovnom poveljom Cara Dušana određen je visok društveni položaj manastira Svetih Arhanđela : 93 sela, prihodi od bogate prizrenske carine, sedam potčinjenih vlastelina, rudnik gvožđa u Toplici, vinogradi, pašnjaci i oranice, ribarska sela na plavskom jezeru, pravo na besplatno ulje, so, svilu, vino, med, vosak i ribu, kao i odabrane zanatlije koje su manastiru stavljane na raspolaganje – Sveti Arhanđeli su od osnivanja bili najbogatiji srpski manastir i u srednjem veku imali značajno brojno bratstvo koje je činilo nekoliko stotina monaha !
Car Dušan je umro 20. decembra 1355. godine i njegovo telo je preneto u manastir Svetih Arhanđela da bi bilo sahranjeno u monumentalnoj grobnici. Pomirenje Srpske crkve i Carigradske Patrijaršije se dogodilo u ovom manastiru 1375. godine, što je veoma značajan istorijski događaj za Srbiju, kada je služena svečana liturgija na grobu Cara Dušana.
Manastir Svetih Arhanđela kod Prizrena je prvi put ozbiljno i teško postradao kada su 1455. godine Turci osvojili Prizren. Narednih vekova tokom turskog ropstva, nastavljeno je sa sistematskim napadima, uništavanjem i rušenjem manastira Svetih Arhanđela /1542- 1615. godine/. Ostatke manastira Svetih arhanđela kod Prizrena je vremenom pokrio nanos koji je voda reke Bistrice donosila sa strmih planinskih padina. 1615 godine Sinan-paša je veliki deo kamena tesanika sa manastira Svetih Arhanđela preneo u Prizren i upotrebio ga za gradnju svoje džamije, što je i danas jasno vidljivo na elementima arhitekture muslimanske bogomolje u centru Prizrena.
Glavna manastirska crkva Svetih arhangela u Prizrenu je bila monumentalno zdanje sa osnovom razvijenog upisanog krsta, kupolom na četiri slobodna stupca i četiri ugaone kupole. Sa istoka su se nalazile tri poligonalne oltarske apside. Priprata Svetih arhanđela Prizren je bila otvorenog tipa, a otvori su do izvesne visine bili zatvoreni parapetima. Pretpostavlja se da je glavna crkva manastira Svetih arhanđela kod Prizrena imala pet kupola. Po analizama proporcija i drugih prostornih elemenata, plan arhanđelske crkve umnogome podseća na planove Moravskih trikonhosa razvijenog varijeteta.
Kao na svim srpskim vladarskim zadužbinama i mauzolejima, fasade manastira Svetih Arhanđela su bile obrađene raskošnim raznobojnim, belim i crvenim mermerom koji je bio u upotrebi od 14. veka, pa je ovaj manastir bio po svojoj graditeljskoj lepoti poznat u čitavoj Evropi. Crkva manastira Svetih Arhanđela je bila čuvena po svom raskošno mozaičkom podu koji je izrađen od mermernih ploča, a na njemu su u kombinaciji reljefa i mozaika bili prikazani lavovi, grifoni, ribe i druge fantastične životinje. Simbol lava je korišćen u vreme dinasije Nemanjića, kao i od sevastokratora Branka Mladenovića, rodonačelnika porodice Branković. Simbol lava se javlja na kovanicama cara Dušana i cara Uroša, kao i na pečatu cara Uroša.
Cela unutrašnjost hrama Svetih Arhanđela je bila ukrašena izuzetno bogatim kamenim ukrasom. U jugozapadnom delu se nalazio ktitorov grob – Cara Dušana, uokviren arkadnim nizom. Od kompletnog fresko ansambla Svetih arhangela su sačuvane samo dve male svetiteljske glave, koje se sada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu. Crkva Svetog Nikole arhanđelske celine je sagrađena i ukrašena po uzoru na crkvu Svetih Arhanđela, samo je od nje dosta manja i jednostavnija. Dva kubeta na ovoj crkvici koja su bila postavljena iznad naosa i priprate pratila su pojavu dvostrukih kupola Moravske škole. U manastirskoj crkvi Svetih Arhanđela došlo je do punog izražaja glavno nastojanje Raške škole – sinteza oblika evropskog Istoka i Zapada. To je vidljivo u kombinaciji jednobrodne građevine vizantijskog prostornog sklopa i romano-gotskog senzibiliteta u obradi kamena. Na nešto drugačiji način ova sinteza je bila ostvarena na Kosovu i Metohiji, gde su na sakralnim građevinama upotrebljavani slobodni nosači kupole i kamena dekoracija. O tom novom pristupu u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti jasno svedoči i oštećena skulptura muške glave iz hrama Svetih Arhanđela kod Prizrena. Pretpostavlja se da je ona bila deo cele figure cara Stefana Dušana i da se, poput posmrtnih figura zapadnih vladara i velmoža, nalazila na poklopcu njegovog sarkofaga. Po istoj pretpostavci i sam grob cara Dušana je bio sagrađen na zapadni način i ukrašen znamenjem i grbovima pokojnika. Osim arhitekture, Moravsku školu je nagovestila i kamena dekorativna plastika, izrađena u plitkom prepletu. Čuvena ikona Bogorodice Prizrenske se originalno čuvala u crkvi Svetog Đorđa u Prizrenu, ali su je monasi 1999. godine preneli u manastir Svetih arhanđela, gde je čuvana ova svetinja do nezapamćenog divljačkog pogroma 17. marata 1999. godine, kada su je monasi ponovo sklonili od uništenja albanske rulje.
Godine 1927. pod vođstvom dr. Radoslava Grujića, preduzeta su prva arheološka iskopavanja na manastirskom kompleksu Svetih arhangela kod Prizrena, a sav nađeni materijal je prenet u Arheološki muzej u Skoplju. Posle Drugog svetskog rata, sistematska i detaljna obnova manastira Svetih arhanđela je izvedena sedamdesetih godina 20. veka u cilju očuvanja i zaštite preostalih delova i zidina utvrđenog carskog grada koji okružuju i nadvisuju ovu nekadašnju velelepnu svetinju. Tokom devedesetih godina 20. veka podignut je novi konak na ostacima starih manastirskih zgrada Svetih arhangela, a monaški život je ponovo uspostavljen 1998. godine. Nedavno je konačno pravim arheološkim iskopavanjima ustanovljeno da je manastir Svetih Arhanđela kod Prizrena podignut na mestu nekadašnjeg hrama iz 4. – 6. veka, da tu ima i ostataka i nalaza okvirno iz 10. – 12. veka, te da nije slučajno što je upravo na starom crkvištu podignut carski manastir.
Nažalost, marta 2004. godine je manastir Svetih Arhanđela kod Prizrena opljačkan i zapaljen u pogromu tokom vandalskog napada razularene rulje albanskih terorista u prisustvu vojnika KFOR-a. Tokom nečuvenog pogroma, 17. marta 2004. godine, kada je carski grad Prizren teško razoren i spaljen, a uništene brojne svetinje i mesta na Kosovu i Metohiji naseljene Srbima, na najsramniji način je napadnut i manastir Svetih Arhanđela. Tada ga je razjarena rulja Albanaca potpuno uništila tokom zločinačkog napada koji je, na očigled snaga KFOR-a trajao šest časova. Monaštvo manastira Svetih arhanđela kod Prizrena je munjevito evakuisano samo nekoliko trenutaka pre brutalnog albanskog napada, kako bi se izbegle veće ljudske žrtve i stradanja, pa su arhanđelski čuvari bili primorani da se hitno isele u obližnja srpska sela na padinama Šare.
Isposnica Svetog Petra Koriškog i ruševine crkve Svete Bogorodice, poznati još i kao manastir Kabaš, nalaze se 7-8 kilometara uz Korišku reku pod planinom Rusenicom, na dvadesetak kilometara od Prizrena. Selo u kome se nalazi isposnica i manastir se u srednjem veku zvalo Sveti Petar. Taj naziv je čuvan u turskim dokumentima do 1876. godine, kada je po iseljavanju Srba u 18. i 19. veku, preovladao naziv Kabaš koji su mu naturili Albanci, kao uspomenu na svoje zavičajno mesto u severnoj Albaniji. Malo ima istorijsih podataka o isposniku Petru Koriškom, koji se u 13. veku podvizavao, „provodeći pustinjački život“ u okolini Prizrena. Postojanje pećinske crkve Svеtog Petra Koriškog pominje se još za vreme vlasti kralja Milutina kao svetinja koju je priložio manastiru Hilandaru. Kasniji istorijski izvor je u povelji kralja Dušana od 9. maja 1343. godine, u kojoj on prima na poklon od Starca Grigorija crkvu Svetog Petra u selu Koriši, sa imanjem i bibliotekom i određuje je za privremeno boravište mitropolita serskog Jakova koji će u Dušanovo ime rukovoditi gradnjom Svetigh Arhanđela na Bistrici iznad Prizrena. Manastirski kompleks Svetog Petra Koriškog su 1999. godine potpuno uništili albanski teroristi, pa je danas ostalo samo nekoliko kvadrata živopisa izvedenog tokom života svetog Petra Koriškog.
Među brojnim žrtvama Kosovsko-metohijske tragedije su monasi Manastira Svetih Arhangela, monasi mučenici Otac Hariton i Otac Stefan, koji su zverski stradali od Albanskih terorista tokom krvavih i podmuklih napada. Otac Hariton je otet 16. juna 1999. godine u Prizrenu, tokom povlačenja srpske vojske i velikog broja Srba sa područja Kosova i Metohije. Oba monaha su ubijena na najsvirepiji način, u teškim mukama, samo zato što su monasi Srpske pravoslavne crkve. Njihova mučenička smrt i golgota koju su doživeli u ime Hrista, kao i stradanje mnogih pravoslavnih Srba i više od stotine uništenih i oskrnavljenih svetinja na prostoru Kosova i Metohije, potvrđuje nesebičnu ljubav prema Hristu. Neka počivaju u miru, večnom slavom i poštovanjem, zaštićeni Gospodom koga su neizmerno voleli !
Otac Hariton Lukić (1960-1999) je bio sabrat Manastira Svetih Arhangela. Rođen je 21. novembra 1960. godine u centralnoj Srbiji, a zamonašio se 1995. godine na Kosovu i Metohiji. Otac Hariton je odbio da napusti svoj manastir po odlasku jugoslovenske vojske i dolasku snaga KFOR-a, samo par dana po potpisivanju Vojno-tehničkog sporazuma u Kumanovu, čime su prestale borbe između Vojske SR Jugoslavije i okupatorske Vojske Kosova – OVK i njihovih pomagača. Otac Hariton je otet od naoružanih lica sa obeležjima UCK /KLA-‘kosovska oslobodilačka vojska’/ 16. juna 1999. godine na ulici u centru Prizrena, kada su na ovom području već bile prisutne snage KFOR-a. Na nesreću, strani vojnici su prvih dana svoje misije svedočili zločinima naoružanih bandi UCK-OVK ekstremista koje su otimale i ubijale desetine Srba iz Prizrena, među kojima je bio i Otac Hariton. Obezglavljeno i teško osakaćeno telo oca mučenika Haritona je pronađeno u okolini Prizrena 8. avgusta 2000. godine. Glava nesrećnog monaha-mučenika Oca Haritona još nije pronađena. Prema nalazima medicinskih istražitelja, ostaci Oca Haritona su pronađeni na neobeleženom mestu, u okviru albanskog groblja sela Tusus u okolini Prizrena. Mnogi identifikovani nalazi potvrđuju da je telo mučenika monaha Haritona ostavljeno na otvorenom nakon ubistva, budući da je ostao samo skelet, na kome je utvrđen lom nekoliko rebara, laktova i leve ruke, a nedostajali su glava i deo kičme. Prsluk koji je Otac Hariton nosio je raskomadan u prednjem delu, što ukazuje da je utroba moguće bila rasporena. Rane u predelu srca ukazuju na mogućnost višestrukih teških uboda nožem, što nesumnjivo dokazuje izrazito bolnu smrt. Uz odeću oca Haritona, pronađena je lična karta i molitvena brojanica. U posmrtnom izveštaju koji je dostavljen Međunarodnom Sudu za ratne zločine se potvrđuje otkidanje glave i teška sakaćenja. Počinioci ovog nesvakidašnje teškog zločina još nisu pronađeni, niti kažnjeni. Zemni ostaci monaha Haritona su sahranjeni u manastiru Crna Reka. Novosagrađenu kapelu u manastiru Svetih arhanđela kod Prizrena, posvećenu Svetom Knezu Lazaru, krasi freska koja predstavlja svetog mučenika Haritona Kosovskog, koji u rukama drži svoju glavu. Hrišćanski Mučenici i sveti Oci Haritone i Stefane molite se za sve nas grešne !
Uz obnovu svetoarhanđelskog konaka u kome žive monasi, obimna obnova velikog uništenog konaka za posetioce je započeta 2012. godine. Danas je manastir Svetih Arhanđela ponovo mesto susreta i sabornosti Srba koji žive u Prizrenu i na Kosovu i Metohiji koje sa ljubavlju dočekuje Otac Mihajlo, a posebno za manastirsku slavu koja se proslavlja 26. jula. U manastiru Svetih arhangela se tradicionalno održavaju brojni kulturni događaji, koncerti, radionice ikonopisanja i ćirilične kaligrafije. Konak manastira Svetih arhanđela kod Prizrena je i turističko-kulturni centar i manastirski konak koji pruža usluge udobnog smeštaja u sobama sa kupatilima i grejanjem i ishranu posetiocima i hodočasnicima iz Srbije i celog sveta. Manastir Svetih arhanđela kod Prizrena je svojevrsna oaza i za tridesetak Srba koliko ih sada živi u carskom Prizrenu, pored tridesetak bogoslova koji pohađaju najpoznatiju duhovnu školu SPC, Prizrensku Bogosloviju. Stoga danas manastir Svetih arhanđela svetinja koja privlači pažnju posetilaca i njihove molitve.
Radna grupa aktivista Pravoslavnog udruženja “Sveti Sava” iz Novog Sada je boravila u Prizrenu od 13. do 24. avgusta, kako bi učestvovala u raščišćavanju i uređenju porte crkve Bogorodice Ljeviške. Osmoro aktivista su bili smešteni u novom konaku manastira Sveti Arhanđeli, odakle su svakodnevno odlazili do crkve Bogorodice Ljeviške da obavljaju planirane aktivnosti. Po ranije najavljenom planu, krenuli su sa raščišćavanjam porte ove srednjovekovnne svetinje koja je takođe teško stradala u vandalskom pogromu 17. marta 2004. godine. Manastirska celina Svetih arhanđela je pod zaštitom Republike Srbije kao spomenik od izuzetnog značaja, u kome danas živi iguman i par monaha, u stalnom režimu posebne zaštite Policije Kosova.
Holy Archangels Monastery Prizren – mart 2004.
Drustvo prijatelja manastira Sveti Arhangeli kod Prizrena
