Manastir Studenica

Manastir Studenica, najznačajniji i najveličanstveniji manastirski kompleks i sveta lavra srednjovekovne Srbije nalazi se oko 200 km južno od Beograda, 39 km južno od Kraljeva, u dolini reke Studenice, uzvodno od mesta gde se Studenica uliva u reku Ibar. Manastir Studenica pripada srpskim svetinjama “Doline kraljeva“, nazvanih po brojnim srednjovekovnim manastirima koje su na području oko toka reke Ibra sagradili srpski vladari. Manastir Studenica, okružen mirisnim gustim borovim šumama i potpuno očuvanim prirodnim okruženjem Specijalnog Rezervata biosfere Golija-Studenica, između planina Radočela /1643 m/ i Čemerna /1348 m/, od nastanka u 12. veku do danas, predstavlja “carsku lavru” i najveći duhovni i kulturni centar srpskog naroda. U okviru programa UNESCO “Covek i biosfera”, Park prirode “Golija” je 2001. godine prikljucen grupi rezervata biosfere i nazvan “Golija-Studenica”.

Bogorodičinu crkvu Studenice je sagradio veliki župan Stefan Nemanja krajem 12. veka /oko 1190. godine/, “u divljini okruženoj zverima, na mestu pogodnom za život monaške zajednice“. Crkvu posvećenu presvetoj Bogorodici – građevinu nebeske lepote je Stefan Nemanja namenio sebi za grobnicu. Nakon smrti velikog župana Stefana Nemanje u manastiru Hilandar, 1199. godine, srpski vladar je ubrzo proglašen svecem i nazvan sveti Simeon Mirotočivi, zbog čudotvornih miomirisa koji su potekli iz njegovog groba. Ovo je smatrano najvećom milosti, te Studenica postaje mesto poštovanja svetog Simeona. Najmlađi sin Stefana Nemanje, Rastko – u monaštvu Sveti Sava koji je svojom duhovnošću i mudrošću 1219. godine uspostavio autokefalnost Srpske pravoslavne crkve i postao njen prvi poglavar – arhiepiskop, u Studenici je napisao “Studenički tipih“ kao osnovu za budući ustav Pravoslavne crkve, sa pravoslavnim duhovnim kanonima primenjivim i danas, što je sveukupno doprinelo značaju i ugledu koji manastir Studenica ima. Studenica čuva svete mošti prvih srpskih vladara, među kojima su svete mošti Stefana Nemanje – monaha Simeona i pokrov na kovčegu Kralja Stefana Prvovenčanog.

Kovčeg koji je početkom 17. veka izradila ruka grešnog Antonija za mošti svetog srpskog kralja Stefana Prvovenčanog predstavlja najdragoceniji kivot studeničke riznice. Sudeći po raspoloživim istorijskim izvorima, kraljeve nepovređene mošti su čudesno pronađene 1608. godine u manastiru Sopoćanima, kako se ista godina pominje u natpisima unutar poklopca kivota (1607/1608. и 1608/1609.), može se pretpostaviti da je kivot izrađen tom prilikom, verovatno u leto 1608. godine. Iz natpisa se saznaju imena naručioca i majstora: “Voljom Oca i uz pomoć sina i svšenjem Svetog Duha, načini se ovaj kivot 7117. [=1608/1609.] i ktitor bi mitropolit kir Simeon. Ruka grešnog Antonija stvori”. Kovčeg sa kraljevim moštima je čuvan u Sopoćanima do 1687. godine, od kada je usled ratnih neprilika usledilo njegovo premeštanje u brojne manastire širom Srbije. U matični manastir Studenicu je kivot vraćen 1915. godine, a mošti su u njemu bile položene do 1957. godine, kada su prebačene u srebrni kovčeg koji je manastiru Studenica priložila kneginja Persida Karađorđević. Antonijev kivot je pretrpeo izvesna oštećenja, ali je u celosti veoma dobro očuvan i posle obnove je vraćen u naos Bogorodičine crkve u Studenici. Inače, kralj Stefan Nemanjić Prvovenčani svojom poveljom daruje manastiru Svete Marije ostrvo Mljet i posede na Korčuli, na poluostrvu Pelješcu i kod Dubrovnika – dokument na pergamentu u Državnom arhivu u Dubrovniku – Diplomata et acta, 13. vek br. 318.

Spoljašnji izgled Bogorodičine crkve manastira Studenice je u romaničkom stilu. Bogorodičina crkva je sagrađena od oblikovanog i poliranog belog mermera /jedina srpska svetinja takvog spoljnog izgleda/, sa predivnim skulpturnim ukrasima na fasadi, ulaznim vratima, portalima i prozorima, dok su arhitektonski oblici građevine vizantijski. Taj srećan jedinstveni spoj dva shvatanja arhitekture proizveo je novi, specifičan stil koji nazivamo raškom arhitektonskom školom, u kome se Bogorodična crkva Studenice smatra njegovim najsavršenijim primerom, te je služila kao kraljevski mauzolej i model budućih zadužbina srpskih vladara.

1245. godine je Kralj Stefan Radoslav Nemanjić /najstariji sin kralja Stefana Prvovenčanog/ dogradio veliku pripratu sa spoljnim polukružnim kapelama na zapadnom delu Bogorodičine crkve Studenice. Zajedno sa gradnjom Bogorodičine crkve manastira Studenice, građeni su i zidovi i pirgovi koji su pružali zaštitu životu velike monaške zajednice. Na osnovu upisanog krsta koga zatvaraju čvrsti bedemi, Studenica je trebala da ima lik idealnog, nebeskog grada, da bi ostvarila komunikaciju Ovozemaljskog sa Nebeskim. Zidine manastira Studenice čine skoro pravilan krug, a kule sa trougaonom osnovom su raspoređene u pravilnom ritmu. Manastir Studenica je tokom srednjeg veka uživao veliko poštovanje i bogato darivanje članova dinastije Nemanjić.

Sve freske Bogorodičine crkve manastira Studenice potiču iz 1208. godine i veoma su dobro očuvane. One predstavljaju remek-delo nepoznatog majstora, verovatno iz Konstantinopolja koji je bio jedan od najboljih slikara pravoslavnog sveta svoga vremena. Monumentalna i potresna kompozicija “Hristovo raspeće“ na zapadnom zidu Bogorodicine crkve u Studenici, izvedena na jasnoj tamnoplavoj podlozi posutoj zvezdama, toplookernih figura raspetog Hrista, blagog izraza lica, kao i drugih učesnika religiozne drame, sa impresivno slikovitim ljudskim dimenzijama stradanja, bola i dostojanstva, stvaraju harmoniju i predstavljaju najveća dela vizantijske umetnosti 13. veka.
Manastirska celina Studenice obuhvata četiri pravoslavne svetinje : Bogorodičina crkva, Crkva Svetog Nikole, Crkva Svetih Joakima i Ane /Kraljeva crkva/, dobro očuvani temelji Crkve posvećene Svetom Jovanu Krstitelju, riznica, Donja i Gornja isposnica Svetog Save, trpezarija, konačište i monaški konaci. Crkva Svetih Joakima i Ane je zadužbina Kralja Milutina iz 1313. – 1314. godine i nosi naziv i Kraljeva crkva. Iako je skromnijih dimenzija, Kraljeva crkva po umetnickom značaju prevazilazi ostale studeničke svetinje. Kraljeva crkva u Studenici je podignuta kao hram sažetog upisanog krsta, sa jarko crvenim osmostranim kubetom. Dobro očuvan živopis Kraljeve crkve u Studenici je pravo remek delo, među kojima se ističu scene koje se smatraju najlepšim delima pravoslavne vizantijske umetnosti sa početka 14. veka : Poklonjenje Hristu – agnecu, Pričešce apostola, Rođenje Bogorodice i Vavedenje Bogorodice. Pretpostavlja se da su freske Kraljeve crkve u Studenici slikali dvorski slikari Kralja Milutina, Mihajlo i Eutihije. Studenicki kompleks je deo svetske kulturne baštine pod zaštitom UNESCO-a od 1987. godine, posle proslave 8 vekova duhovnosti.

U Bogorodičinoj crkvi manastira Studenice počivaju mirotočive netruležne mošti Stefana Nemanje – monaha Simeona, kao i drugi znameniti sprski vladari i svetitelji, kojima se vernici poklanjaju i molitvama zahvaljuju: žena Stefana Nemanje, Ana /monahinja Anastasija/, kralj Vukan /najstariji sin Stefana Nemanje/, kralj Stefan Prvovenčani /monah Simon/, kralj Radoslav /najstariji sin Stefana Nemanjića Prvovenčanog/i drugi. Jedinstvenost manastira Studenice čine molitve, mir i božanski izrazi i uzvišenost vizantijsko plave boje njenih veličanstvenih fresaka, čiji je kilogram tokom srednjeg veka bio vredniji od dvostruke količine zlata.

Manastirski kompleks Studenice je duhovni centar nemanjićke Srbije i skladno je ujedinjen sa netaknutim prirodnim planinskim okruženjem i odiše jedinstvenom duhovnošću, spokojem i toplinom. Riznica manastira Studenice čuva neke od najznačajnijih predmeta srpske primenjene umetnosti, uključujući zlatni prsten Kralja Stefana Prvovenčanog i Novi zavet iz 15. veka. Konak manastira Studenice je pre nekoliko godina sazgrađen u autentičnom srpskom arhitektonskom stilu i udobnošću smeštaja – kvaliteta hotela tri zvezdice, u spokoju i blagodeti najznačajnije srpske svetinje i blagotvornoj očuvanoj prirodi, omogućava uzvišen i prijatan boravak brojnih vernika i gostiju. Studenički konak čine jednokrevetne, dvokrevetne, trokrevetne i višekrevetne sobe sa kupatilima /od kojih neke gledaju na manastir/, udobne opreme od punog drveta, sa ikonama koje pozivaju na molitvu, shodno pravilima i ambijentu manastira. U studeničkom konaku je prostrana trpezarija, ukrašena fotografijama manastira Studenice, srpskih svetinja, velikodostojnika i svetitelja Srpske pravoslavne crkve. U trpezariji se poslužuje monaška hrana /bez mesa i mlečnih proizvoda/ ili planinska pastrmka i po dogovoru druga tradicionalna jela, pripremljena od namirnica proizvedenih na manastirskom imanju. Konak manastira Studenice obuhvata i otvoren trem, posebno prijatan za uživanje u čašici manastirskog crvenog vina ili prirodnog čaja i duhovnom spokoju koji, sa belinom fasade i tamnom drvenom konstrukcijom konaka manastira Studenice, čine posebno upečatljiv sklad. Zavisno od perioda godine, posetiocima se u konaku manastira Studenice poslužuje pita sa povrćem kao predjelo, fileti dimljene studeničke pastrmke sa dalmatinskom garniturom i voće ili posni kolač, manastirsko vino u toku večere, za doručak sir, kajmak, proja, kačamak, kiselo mleko, krem čorba od povrća, jelo sa roštilja, salata i poslastica, i posan doručak petkom: proja, kačamak bez mleka, džem, med, tunjevina, slani namazi …

Manastir Studenica je izvor duhovnosti srpskog naroda, u kome je osnovana prva srpska bolnica. U prvoj polovini 20. veka je Manastir Studenica imao sopstvenu hidrocentralu, na čijem mestu je nedavno izgrađena nova mini-hidrocentrala. Nova savremena hidrocentrala na Studenici je izgrađena kao replika Đerdapa, na istom mestu gde je sredinom prošlog veka, prema projektu iz 1927. godine radila jedina mini-centrala koja je studenički kraj snabdevala strujom do 1970. godine.

Manastir Studenica je izvanredan primer srednjovekovnog manastira Srpske Pravoslavne Crkve i značajan član srpske istorije i kulture, time omiljena destinacija u našim programima. Poseta veličanstvene Studenice je duhovno i umetničko okrepljenje i doživaljaj za pamćenje.