Manastir Sopoćani

Manastir Sopoćani je srpski srednjovekovni manastir raške arhitektonske škole, posvećen Svetoj Trojici, koji se nalazi na izvoru reke Raške, u blizini Starog Rasa – nekadašnjeg centra srednjovekovne srpske države. Manastir Sopoćani je nastao najverovatnije između 1260. i 1268. godine kao velelepna zadužbina Kralja Uroša I (najmlađeg sina Kralja Stefana Prvovenčanog i mletačke princeze Ane Dondolo, 1242-1276.), u to vreme poznat kao sopotski manastir. Kralj Uroš je oko 1255. godine oženio princezu Jelenu Anžujsku, rodaku sicilijanskog i napuljskog kralja Karla I Anžujskog i francuskog kralja Luja IX, a poslednje godina života je proveo u manastiru Sopoćani, kao monah Simeon. Od nekadašnjeg velikog sopoćanskog manastirskog kompleksa, koji je sačinjavalo više građevina (trpezarija, konaci i sl.), do danas je očuvana crkva Svete Trojice, a visoki zvonik je dodat početkom 14. veka. Primat svetog mesta manastira Sopoćana je očuvan, jer su u njemu sahranjeni zadužbinar, sveti Kralj Uroš, njegova kraljica majka Ana Dondolo, ktitorov otac Stefan Prvovenčani i Veliki Vojvoda Đorđe, ujak Kralja Uroša, arhiepiskop Joanikije I.

Prvi put je manastir Sopoćani stradao brzo posle Kosovske bitke /1389. godine/, da bi bio obnovljen tokom srpske Despotovine, kada su urađene određene promene, posebno na ojačavanju kraljevske zadužbine. Početkom 16. veka je manastir Sopoćani bio bez krova, kada je priprata delimično porušena. Tada su monasi bili primorani da napuste manastir Sopoćane i borave u udaljenom manastiru Crna Reka, kada su poneli kovčeg sa telom Kralja Stefana Prvovenčanog. Manastir Sopoćani je sveobuhvatno obnovljen krajem 16. i početkom 17. veka, kada je brojao stotinu monaha. Zadužbinu Kralja Uroša, velelepni manastir Sopoćane su Turci spalili 1689. godine i skinuli olovni krov. Monasi su posle tog tragičnog događaja bili promorani da napuste manastir Sopoćane, od kada je on potpuno zapusteo. Manastir Sopoćani je obnovljen 1929. godine, nakon više od dva i po veka, tokom kojih je bio u teškom i jadnom stanju. Od 1996. godine je u manastiru Sopoćani muško bratstvo. Manastir Sopoćani je od 1979. godine na UNESCO listi svetske  kulturne baštine, kao “spoj zapadnoevropskih i vizantijskih uticaja”.

Iako spolja izgleda kao trobrodna bazilika, manastir Sopoćani je zapravo jednobrodna građevina, čije su spoljne kapele dodate prilkom proširivanja u 14. veku. Visoka crkva manastira Sopoćani, koju nadvisuje relativno mala kupola, sa velikim zidnim površinama, koje su ukrašene romaničkim kamenim prozorima i lukovima, omogućava svojom veličinom novi izgled grandioznosti, koja je pravi primer kraljevske zadužbine. Crkva Svete Trojice manastira Sopoćana podseća na romaničku arhitekturu. Portali i prozori manastira Sopoćani su izrađeni od kamena. Spoljna otvorena priprata manastira Sopoćani, ispred koje je visok trospratni zvonik, je dozidana u vreme Kralja /kasnije Cara/ Dušana. Pošto je kasnije dozidan, ovaj deo ima samo tragove fresaka.

Ulaskom u unutrašnji deo priprate manastira Sopoćana, vide se veličanstvene scene sopoćanski fresaka, svetljih boja, ukrašene zlatnim listićima. Prostrani prostori jednostavne unutrašnje arhitekture manastira Sopoćana su prekriveni freskama lepih, ozbiljnih i atletski razvijenih figura, koje su snažne i dobro osmišljene. Ovo ukrašavanje je u vrhunskom skladu sa prostorom, ali ne po istom modelu, kao oslikavanje iz tridesetih godina 13. veka, te zahteva posmatranje sa udaljenosti. Na severnom zidu priprate manastira Sopoćani je istorijska kompozicija koja predstavlja smrt Kraljice Majke Ane Dondolo, koja leži na pokrovu okružena sinom, Kraljem Urošem i prinčevima Dragutinom i Milutinom, dok Uroševa žena, Kraljica Jelena, kleči ispred kovčega. Hrist i Devica Marija primaju kraljičinu dušu. Stojeći portreti članova porodice Kralja Uroša, Kralj, Jelena i njihovi sinovi Dragutin i Milutin se vide ponovo na istočnom i južnom zidu manastirske crkve Sopoćana. Ktitorska kompozicija se nalazi na južnom zidu naosa, neposredno pored sarkofaga u kome je sahranjen Kralj Uroš. Ova kompozicija predstavlja Hrista na prestolu, sa Bogorodicom koja vodi Stefana Nemanju, Stefana Prvovenčanog i Kralja Uroša sa modelom svoje zadužbine u ruci.

Kapele sa strane centralnog broda manastira Sopoćani su posvećene Svetom Stevanu, zaštitniku porodice Nemanjića i Svetom Stefanu Mirotočivom /t.j.Stefanu Nemanji/, osnivaču dinastije. U unutrašnjosti kapele Svetog Stefana Mirotočivog se vide scene iz života Stefana Nemanje i prenos njegovih moštiju iz manastira Hilandar u manastir Studenicu. Južno od vrata koja vode u crkvu manastira Sopoćani su figure Cara Dušana, Jelene i njihovog sina Uroša. U centralnom delu manastira Sopoćani su najstarije freske iz perioda od 1273/4. godine, koje se smatraju vrhuncem ne samo srpskog, već i evropskog fresko slikarstva tog doba. Osećajna jačina i lepota pokreta, jasne boje i zasenčene kompozicije fresaka manatira Sopoćana oživljavaju duh klasične starine, predstavljajući preteču Italijanske Renesanse. Izuzetna slikarska ostvarenja su doprinela da manastir Sopoćani bude 1979. godine uvršten u UNESCO Svetsku kulturnu baštinu zaštićenih spomenika. Mada je oštećenje tokom vremena uticalo na gotovo polovinu dugovečnih fresaka manastira Sopoćani, te je zlatna podloga skoro sasvim nestala, i dalje se možemo diviti izvanrednim fresko-kompozicijama. Ove kompozicije su nesvakidašnje veličine i stoga ih ima samo nekolicina. Najlepša freska manastira Sopoćani je veličanstveno Uspenje Bogorodice, freska kojoj je veoma slična kompozicija Smrti Kraljice Ane Dondolo. Uspenje Presvete Bogorodice, predstava na zapadnom zidu crkve Svete Trojice, na izložbi u Parizu 1961. godine, proglašeno je za najlepšu fresku srednjeg veka. Centralno mesto među freskama manastira Sopoćani zauzima scena Hrista koji u rukama drži dušu Device Marije. U nižim delovima naosa manastira Sopoćani se nalaze visoke figure proroka, koje daju utisak fizičke snage i duhovne jačine. U apsidi se nalazi Poklonjenje Jagnjetu Hristu sa nizom srpskih arhiepiskopa, pridruženim ostalim hrišćanskim svecima. Uobičajeni prikaz osnivača manastira je naslikan na južnom zidu manastira Sopoćani. Freske manastira Sopoćani su radovi najprefinjenijeg kvaliteta i stilske čistoće vizantijske umetnosti srednjeg veka. Nadareni umetnici vizantijske slikarske škole su u manastiru Sopoćani, početkom druge polovine 13. veka ostvarili radove koji svojim jednostavnim, prozračnim i vrhunski skladnim odlikama, uklopljenim u osnovne principe monumentalne umetnosti, nisu imali premca u domenu srednjovekovne umetnosti Istočne Evrope.

Jedinstvena grupa spomenika u Rasu realistično oslikava najraniji centar civilizacije drevne srpske države i daje obimno i bogato svedočanstvo o nastanku i razvoju umetničke i kulturne aktivnosti srednjovekovne Srbije, koja je svojim ostvarenjima dostigla najviše standarde umetnosti i kulture u Vizantijskom carstvu i regionima centralne Evrope. Skup spomenika u Starom Rasu i manastiru Sopoćani je od izuzetnog značaja po mnogobrojnim različitim sferama i jedinstvu kompozicija, te omogućava dublji i širi uvid u istorijske, sociološke, umetničke i kulturne principe razvoja srpskog naroda i njegov doprinos kulturi Slovena i drugih naroda tokom srednjeg veka.