Manastir Matejče – Mateič
Manastir Matejče ili manastir Mateič je srpski srednjovekovni manastir u istorijskom području Žegligova, blizu Kumanova, u podnožju Skopske Crne Gore, u blizini istoimenog sela Južne ili Stare Srbije, oko 20-tak kilometara od centra Skopja. Istorija ovog manastira, koji je takođe nosio ime Žegligovski manastir, je veoma zanimljiva. Manastir Matejče ili manastir Mateič je podignut već u 11. veku, a crkvu posvećenu Rođenju Presvete Bogorodice odlikuju sačuvani natpisi u kamenu na grčkom jeziku, koji potiču iz vremena romejskog cara Isaka Komnena (1057-1059). Međutim, u istorijskim izvorima se manastir Matejče – Mateič prvi put pominje u osnivačkoj poveli srpskog kralja Milutina (1282-1321) iz 1300. godine, koji je bio njegov zadužbinar.
Obnovu originalne crkve manastira Matejče – Mateič je nastavio car Dušan, a izgradnju su za svoj mauzolej, završili carica Jelena i njihov sin Uroš, posle vladareve smrti 1355. godine. Crkva manastira Matejče – Mateič je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice. Još u vreme vlasti cara Dušana ovaj manastir postaje svojevrstan centar duhovnosti i događaja u srpskoj srednjovekovnoj državi. Po izvorima vidimo da su car Dušan i carica Jelena često boravili ovde i da su se u okolini manastira Matejča – Mateiča održavali razni srpski sabori i zborovi. Sin cara Dušana, srpski car Uroš (1355-1371) i supruga Ana su završili temeljnu obnovu manastira Matejča oko 1357. godine, posle čega je on postao zadužbina cara Uroša. Tada je manastir Matejče – Mateič dobio svoj današnji izgled i oblik. Sveta carica Jelena, pobožna i hristoljubiva majka Svetog cara Uroša i supruga cara Dušana, umrla je kao monahinja Jelisaveta u svojoj zadužbini, manastiru Matejču, 7. novembra 1376. godine. Na njen grob su dolazile žene nerotkinje i molile se, paleći sveće. 1643. godine je srpski patarijarh poslao deo njenih svetih moštiju ruskom caru na dar, a deo moštiju desne ruke se danas čuva u manastiru Savini u Boki Kotorskoj.
“U 14. veku podigoše srpski kraljevi i srpska vlastela bezbrojne crkve i umetnost srpska dožive tu svoj najlepši procvat. Oko Skoplja, Prizrena, Prilepa, Ćustendila – sada u zapadnoj Bugarskoj, oko Kumanova, Kratova, Štipa, Strumice, u dolini Crne Reke, grupišu se guste mase srpskih crkava. U oblastima Tetova, Debra, Ohrida, Korče, Prespe, Bitolja, Florine, Ostrova, Kostura, Sereza i Drame iznikoše mnogobrojne crkve srpske…“ Catena mundi – Predrag R. Dragic Kijuk
Poslednja značajna crkva Dušanovog doba, Sveta Bogorodica Matejče je dovršena posle careve smrti /1355/ i sačuvala se veoma oštećena na dominantnom vrhu Skopske Crne Gore, iznad Kumanova. Ova srednjovekovna građevina znatnih dimenzija, fasade od tesanog kamena, sa četiri kupole i jedinstvenom dvanaestostranom kupolom koja se uzdiže iznad male unutrašnje priprate, u osnovi i gornjoj konstrukciji je klasičan primer vizantijskog koncepta 11. i 12. veka. Prostrana i svetla crkva manastira Matejča, osnove u obliku izduženog upisanog krsta, sa centralnim kubetom koje je većeg prečnika nego u manastiru Visokim Dečanima, drži se Carigradskih uzora – jedinstvo ravnomerno osvetljenog prostora, odgovara spoljašnjem jedinstvu uravnotežene, statičke mase. Na istočnoj strani crkve manastira Matejče – Mateiča su tri polukružne apside. Za razliku od ostalih srpskih crkava ovog područja Maćedonije – Južne ili Stare Srbije ovog istorijskog perioda, crkva manastira Matejča – Mateiča ima jedinstvenu odliku – timpanon srednjeg kubeta sa 12 strana i 12 prozora.
Tradicionalna arhitektura manastira Matejče – Mateiča se slabo uklapa u ostalu srpsku arhitekturu doba vladavine cara Dušana; ona je svakako delo grčkih majstora koji ne podnose izduženost osnove, niti vertikalizam gornje konstrukcije, osobine koje su bile toliko česte u srpskoj arhitekturi 14. veka. Politički partikularizam koji je izbio u svojoj žestini tokom vladavine sina cara Dušana, cara Uroša /1355-1371/ odrazio se i u srpskoj arhitekturi, te tih godina nije podignuta nijedna značajnija vladarska crkva ili svetinja. Prema kasnijim podacima, car Uroš je obnavljao katedralnu crkvu u Skoplju /od koje nije ostalo ni traga/ i on je, izgleda, jedini Nemanjić koji nije iz temelja podigao nijednu crkvu.
Manastir Matejča – poslednja velika srpska srednjovekovna crkva sa očuvanim freskama iz mutnih vremena srpske države neposredno posle smrti cara Dušana, oslikana je oko 1355/1356 godine. Slikarstvom Matejča – Mateiča obeležen je kraj enciklopedijskih tendencija u srpskom slikarstvu 14. veka. Program slikane dekoracije manastira Matejča – Mateiča je veoma opširan, ali nije naročito složen. U Bogorodicinoj crkvi u Matejču na Skopskoj Crnoj Gori pojavljuju se brojni ciklusi: Veliki praznici; Parabole i zemaljski život Hristov; Stradanje Hristovo; Život Bogorodice; Akatist; Dela apostolska; Čuda apostolska; Legenda ο caru Avgaru; Život Pretečin; Legende svetih pustinjaka Antonija i Makarija; Legenda svetog Dimitrija Solunskog; Scene iz života svetog Ilije; Ciklus vaseljenskih sabora (sa dodatkom srpskog sabora »Kralja Stefana«); Božićna stihira Jovana Damaskina; Loza Jesejeva; Loza Komnena-Asena-Nemanjića. Osim navedenih ciklusa, u Matejču su u oltarskom prostoru slikane uobičajene liturgijske teme, mnoge pojedinačne figure, portreti carice Jelene i cara Uroša sa modelom hrama koga poklanjaju Bogorodici i prikaz jednog mateičkog igumana.
Posle dolaska i osvajanja Osmanlija je manastir Matejče – Mateič počeo da propada. Njegovom rušenju i stradanju doprinelo je i skidanje olovnog krova tokom 18. veka koji je bio iskorišćen za pokrivanje Eski džamije u Kumanovu. Tokom balkanskih ratova manastir Matejče – Mateić je ponovo ušao u sastav tadašnje Kraljevine Srbije, kao celo područje današnje Severne Makedonije. Između dva svetska rata manastir Matejče – Mateič je obnovljen, ali je tom prilikom porušena prvobitna manja manastirska crkva. Posle Drugog svetskog rata je obavljena nova restauracija crkve Manastira Matejče – Mateiča, koja je završena 1960. godine.
Srpska Pravoslavna Crkva ima zvaničnu nadležnost nad pravoslavnom zajednicom Makedonije. Samoproglašenje nezavisne Makedonske Pravoslavne Crkve se dogodilo 1964. godine odvajanjem makedonskih eparhija od nadležnog jedinstva sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom. Brojne srpske srednjovekovne crkve u Makedoniji – ili većinu – su izgradili srpski srednjovekovni kraljevi i vlastela, što moderni makedonski istoriografi stalno prenebregavaju, i danas je ovo kulturno nasleđe u opasnosti i pod stalnom pretnjom uništenja. Manastir Matejče je ponovo stradao i tesko oštećen 2001. godine od strane albanskih terorista koji su tokom kratkotrajne iredentističke pobune ovaj manastir koristili kao štab, prostor za odlaganje oružja i municije i centar za obuku. Tom prilikom su oštećene gotovo sve freske u unutrašnjosti manastira, delovi crkve, posebno oko oltara, a konak je potpuno srušen, prethodno korišćen kao dečije letovalište. Danas u selu Matejča gde se nalazi manastir Matejča, koje je većinski nastanjeno Albancima (oko 85%), živi oko 350 stanovnika srpske nacionalnosti (10%).
