Manastir Lesnovo
Lesnovski manastir ili manastir Svetog Gavrila Lesnovskog nalazi se u malenom selu Lesnovu, pored varošica Kratova i Zletova u severoistočnoj Makedoniji, oko 110 km istočno od Skopja. Manastir Svetog Gavrila Lesnovskog, poput drugih srpskih srednjovekovnih pravoslavnih manastira, nalazi se na usamljenom i stenovitom mestu, na uzvišenom kraju živopisnog planinskog puta, gotovo na 1000 metara, na juzapadnim padinama Osogovskih planina. Crkva Svetog Arhanđela Gavrila u Lesnovu je najveća i najbolje očuvana srpska vlastelinska zadužbina 14. veka. Lesnovski manastir je jedan od najlepših i najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne istorije na Balkanu i jedan od najimpresivnijih i kulturno najznačajnijih među manastirima u Makedoniji. Istorijski značaj manastira Lesnova je prvenstveno kao monaškog, književnog i prepisivačkog centra, takođe od velikog značaja.
Lesnovski manastir je sazidan na temeljima starije svetinje koja je postojala u 11. veku, u vreme isposnika-pustinjaka svetog Gavrila Lesnovskog, čija se isposnička pećina u stenama gde se podvizivao, nalazi nedaleko. Crkva Lesnovskog manastira je posvećena svetiteljima – Svetom arhistrategu Gavrilu i Svetom Gavrilu Lesnovskom. Za Svetog Gavrila Lesnovskog se vezuje nastanak ovog manastira, kako se vidi u njegovom žitiju iz 1330. godine. Stariji – originalni lesnovski manastir iz 11. veka, 1331. godine potpuno obnavlja i proširuje despot Jovan Oliver – predstavnik srpske vlastele, aristokratije i gospodar regiona Ovče Polje i Lesnovo, o čemu svedoče uklesani natpisi-povelje iznad ulaznih vrata. Iz Ovčeg polja – turski Mustafa ovasi se na pazar u Kumanovo tokom turskog perioda vlasti donosila stoka, posebno ovce, gde su dolazili trgovci iz Sofije i Drenopolja radi kupovine ovaca i vune. Despot Jovan Oliver je bio vojskovođa cara Dušana i jedan od najmoćnijih vladara srpskog dvora u drugoj polovini 14. veka kao gospodar velikih poseda u istočnoj Makedoniji. Jovan Oliver je jedan od mnogih srpskih velmoža koji su u srednjem veku vladali Makedonijom i u njoj ostavili mnoge zadužbine. Na crkvenom saboru u Skoplju 1347. srpski car Dušan Silni je odredio Lesnovski manastir za sedište novoformirane zletovske episkopije. Godine 1381. manastir Svetog Gavrila Lesnovskog je podaren kao metoh /posed/ manastiru Hilandaru na Svetoj gori.
Riznica Lesnovskog manastira je imala veliki broj vrednih crkvenih rukopisa i knjiga. Prostorni koncept, sličan onom koji je obeležje grčkog graditeljstva, primenjen je u gradnji manastira Lesnova. Koncept “sličnosti” se može koristiti za sve građevine, posebno za njihovu unutrašnjost, koja potvrduje da su planiranje gradnje vodile obrazovane ličnosti koje su bile u međusobnom kontaktu. Takođe je moguće pretpostaviti da je određena grupa kamenorezaca putovala iz jednog kraja u drugi, radeći na nekoliko srpskih manastira. Njihova umešnost i umetnička veština potiče iz trendova vizantijske metropole /ili iz Soluna, gde je korišćen postojeći koncept iz Konstantinopolja/ i arhitekture zapadnih teritorija Grčke, prvenstveno u Epiru. Stoga je poštovana duga tradicija srpske arhitekture u građenju celokupne građevine manastira Lesnova : sažimanje prostora u zatvorenu celinu i pažnja posvećena proporcijama, sa naglaskom na vertikalne aspekte građevine. Crkva Svetog Arhanđela Gavrila Lesnovo ima različite arhitektonske stilove : crkvu iz 1341. godine i spoljnu – kasnije dodatu i unutrašnju pripratu koju je 1349. godine dogradio Despot Jovan Oliver. Crkvena građevina manastira Lesnova je u obliku upisanog krsta sa kupolom, slična drugim srpskim svetinjama toga vremena, ukrašena ritmičkim serijama dekorativnih lukova koji se pojavljuju u dva nivoa, jedan iznad drugog. Koncept poluobličastih stubova koji se spajaju u pilastrima, primenjen i u Crkvi Svetih Arhanđela u Štipu, potpuno je primenjen i materijalizovan u lesnovskom manastiru. On potiče iz vizantijske centrale, ili direktno ili putem Soluna. Nesumnjivo unutrašnja priprata Manastira Svetog Gavrila u Lesnovu predstavlja pravi primer reprezentativnosti. Svojom izvanrednom urađenom strukturom, sa kupolom na centru, širokim otvorenim zidovima, biforom i drugim detaljima na fasadi, manastir Lesnovo je sasvim sličan radovima koji dolaze iz vizantijskih radionica. Svakako, manastir Lesnovo je bio uzor za gradnju obliznjeg manastira Psače – Svetog Nikole u Psači (koji je 1358. godine osnovao Sevastokrator Vlatko). Prikaz smrti Svetog Gavrila Lesnovskog je naslikan u posebnoj plitkoj niši pobočnog oltaraskog zida crkve manastira Lesnova. Uz detalje koji označavaju najbolju građevinsku radionicu, kao što je oblik apside i polukružne niše na spoljnim zidovima, rad na ukrasnim površinama manastira Lesnova je takođe jedinstven, jer ga prati koloristika koja je obeležje kasno vizantijskog stila. Stoga ovi detalji podržavaju ideje koje dolaze od Renesanse Paleologa i sadrže novine koje ce biti korišćene u budućim periodima srpske arhitekture.
Svojom sačuvanošću i raznolikošću fresaka, manastir Lesnovo predstalja jedno od najboljih umetničkih slikarskih ostvarenja i u potpunosti sažima horizont vizantijskog slikarstva sredine 14. veka. Celokupna unutrašnjost svetinje manastira Lesnova je oslikana freskama, koje su rađene u dva perioda : prvi u vremenu između 1341. i 1346. godine i drugi 1347/48. i 1349. godine. Među scenama lesnovskog manastira se posebno izdvajaju portreti osnivača Despota Jovana Olivera i njegove žene Marije, porteti srpskog Cara Dušana, visine 3 metra koji se smatra njegovim najboljim prikazom, i kraljice Jelene, te jedinstvena freska arhanđela Mihajla na konju i sveštenika Gavrila (kao i svetaca – pustinjaka Joakima Osogovskog i Prohora Pčinjskog). Portret cara Dušana dominira svojom veličinom, jer je car veći i od samog Hrista i svetaca koji su oko njega naslikani. Na tavanici priprate manastira Lesnova su freske sunca i meseca i 12 životinja na nebu. Uprkos tome što one jasno predstavljaju zodijačke simbole, tvrdi se da one nisu naslikane kako bi predstavljale zodijačke znake. Fresko slikarstvo manastira Lesnova je rad četvorice slikara, čija tri imena se nalaze na frizu. Natpis na fresci manastira Lesnovo na kojoj je prikazan zadužbinar – vlastelin Jovan Oliver daje značajne podatke o titulama koje je ovaj vlastelin nosio u različito vreme. Precizno, jasno slikanje sa bogatim ornamentima i bojama je prikazano na freskama koje prikazuju Arhanđela Mihajla, na potretu osnivača crkve i u scenama obolelih od boginja, Uspenja Bogorodice, Arhanđela Mihajla koji spasava Konstantinopolj od Saracena i druge. Ktitorski aranžmani su predstavljeni u svetinjama koje je gradila vlastela. Na freskama u priprati se izdvajaju kompozicije iz života Hrista i prikazi Svetaca, kao i kompozicije Davidovih psalama. Lesnovski portreti Cara Dušana i Carice Jelene su među najmonumentalnijim prikazima srpskog srednjovekovnog slikarstva. Prvi put se prikazuje Sveti Sin drugačije nego kao što obično anđeli raznose venčiće. Lesnovska freska sa predstavom dečaka koji vodi leproznog slepog čoveka, naslikana 1347. godine, odmah privlači pažnju : boja kože leproznog čoveka je u jasnom kontrastu sa dečakovom, poput predstavljanja božanskog prikaza svetaca i anđela. U manastiru Lesnovu je i jedna prekrasna freska koja prikazuje srpsko kolo sa igračima ukrštenih ruku. Umetnički, figure manastira Lesnova su naslikane sa pitomom ljupkošću i jakim izrazima lica. Vazdušaste strukture figura na vizualnoj perspektivi podloge manastira Lesnova daju dubinu čitave scene.
Jedna od posebnih znamenitosti i odlika manastira Lesnova je izuzetno bogato i prekrasno izrezbaren ikonostas od orahovog drveta, iz 19. veka, koji su izradili mijački majstori duboreza, na čelu sa majstorom Petre Filipovskim Garkatom. Prekrasan ikonostas manastira Lesnovo je najstariji od jedina tri sačuvana ikonostasa koje su izrezbarili ovi mijački majstori duboreza – ikonostas u Manastiru Sveti Jovan Bigorski i crkvi Svetog Spasa u Skopju.
