Manastir Gradac
Manastir Gradac je smešten u području Stare Raške, na šumovitim padinama Golije, na uzvišenju koje meštani zovu Petrov Krš. Manastir Gradac je podignut u drugoj polovini XIII veka /oko 1275. godine/, na ostacima nekadašnje crkve, kao zadužbina kraljice Jelene Anžujske, najverovatnije iz roda Karla I Anžujskog, kralja Sicilije i Napulja, žene srpskog kralja Uroša I Nemanjića. Manastir Gradac je posvećen Blagoveštenju Presvete Bogorodice.
Bogorodičina crkva manastira Gradac je jednobrodna građevina sa kupolom, trodelnim oltarom i pravougaonom pevnicom, čiji centralni brod čine priprata sa dve kapele, naos i oltarski prostor. U arhitekturi hrama manastira Gradca, zavidne ljupkosti i sklada, koji je primer monumentalne raške arhitektonske škole, prisutan je značajan uticaj gotike u mnogim elementima, a posebno na portalima i biforama /prozorima na kojima središnji stubić odvaja dva luka u temenu/. Arhitektonske ukrase manastira Gradca odlikuje kasna ili pozna romanička umetnost, skoro rana gotika koja se najviše ogleda na stubovima glavnog portala, većinom na mermernim prozorima i brojnim slepim arkadicama na krovnom vencu. Manastir Gradac je deo projekta Transromanica (romaničko nasleđe na evropskim turističkim turama).
Kraljica Jelena je mnogo činila za razvoj prosvete i umetnosti. Osnovale je prvu žensku školu u Srbiji, (po svemu sudeći sirotište), organizovala je sakupljanje i prepisivanje knjiga, brinula za siromašne, podizala je i obnavljala crkve – kako pravoslavne tako i katoličke, u Primorju. U toj ženskoj školi, koja se nalazila u njenoj rezidenciji u Brnjacima (na gornjem Ibru), kraljica Jelena je mlade i sirote devojke podučavala veštinama koje su potrebne za brak, a onda ih, uz dobar miraz, udavala.
U hramu manastira Gradac je mermerni sarkofag u kome je sahranjena Sveta kraljica Jelena. Kraljica Jelena se zamonašila u crkvi Svetog Nikole na Skadarskom jezeru – tada u srpskoj državi, danas u Albaniji, gde je umrla 8. februara 1314. godine. Njene mošti su monasi sakrili prilikom napada i osvajanja Turaka, te kasnije doneli u svetinju manastira Gradca. Danas se ne zna pouzdano mesto gde kraljičine mošti počivaju. Manastir Gradac je rušen u 15. veku i obnovljen tokom 16. veka. Potpuno je stradao i uništen u austro-turskim ratovima krajem 17. veka i ostao u ruševinama zbog nebrige do sredine 20. veka kada je potpuno obnovljen. Kraljica Jelena je proglašena svetiteljkom i njen dan pravoslavna crkva proslavlja 12. novembra. U manastiru Gradac se čuva deo moštiju Kralja Dragutina, starijeg sina kraljice Jelene i kralja Uroša, koje su prenete iz manastira Dečana.
Zidno slikarstvo manastira Gradca je u veoma malim delovima očuvano, iako je prikaz ktitorke, kraljice Jelene i danas vidljiv. U manastiru Gradac je originalni kameni ikonostas iz vremena gradnje. Tokom turske vlasti, tokom 17. veka je manastir Gradac opusteo, te su radovi na njegovoj obnovi preduzeti sredinom 20. veka. Istraženi i konzervatorski prezentovani manastir Gradac, obnovljen kao monaška zajednica /sestrinstvo/ i duhovno središte nakon 2000. godine, svojom veličanstvenom lepotom je danas u Srbiji jedan od najlepših srpskih srednjovekovnih kulturno-istorijskih spomenika. U Manastiru Gradac je ikonopisačka radionica, a monahinje se, u svom radosnom životu po Jevanđelju, bave rukotvorinama – zlatovezom i tkanjem. Igumanija Efimija kaže da u manastiru Gradac svako slobodno može da izrazi svoj “Bogom dan dar”.
‘U manastiru Gradac su razvijene različite delatnosti u cilju oživljavanja ove svetinje i monaškog života u njoj. Prvi korak na tom putu je obnavljanje i očuvanje bogoslužbenog života u gradačkoj crkvi. Jutarnjim i večernjim molitvama, i naročito svetom Liturgijom, kada su sve sestre okupljene oko sveštenoslužitelja, ovaj srednjovekovni hram se svakodnevno iznova oživljavava i potvrđuje kao crkva, kao Carstvo nebesko, prisutno u istoriji”. Izvor Manastir Gradac
Tokom 2005. godine su u Manastiru Gradac u 2005. godini izvršena zaštitna sondažna i reviziona arheološka istraživanja. U toku radova u manastiru Gradac je otvoreno osam sondi, ukupne površine 70 m2, dubine do 3 metra, sa spoljne strane manastirske crkve. Pored srednjovekovnog kulturnog sloja i srednjovekovnog groblja koji su istraženi ranije, praistorijski kulturni sloj ukupne dubine 0,8 metara je takođe otkriven. Ovaj preistorijski kulturni sloj sa tri nivoa građevinske linije I pripadajući arheološki materijal nastali su u dubokoj prošlosti, od ranog do razvijenog Bronzanog Doba. Na najstarijih praistorijskim slojevima Gradca, koji obuhvataju dva građevinska sloja iz ranog Bronzanog Doba je pronađena keramika.
Početkom maja se u manastiru Gradac, tvrdavi Maglic i Kraljevu tradicionalno organizuje kulturna manifestacija “Dani kraljice Jelene”, posvećena čuvenoj ktitorki, njenoj prekrasnoj zaduzbini i brojnim pobožnim i humanim delima. Svakog maja se ovom manifestacijiom proslavlja događaj kada je Kralj Uroš I, u čast ljubavi prema francuskoj princezi Jeleni iz roda Anžuja, potonjoj srpskoj kraljici, naredio da se čitava dolina reke Ibar zasadi mirisnim jorgovanima, tako da je njen novi dom podseća na zavičaj – Provansu u Francuskoj. Vremenom je po legendi i sećanju na verovatno najlepšu srednjovekovnu ljubav u Srbiji čitava dolina Ibra dobila ime Dolina jorgovana ili Dolina kraljeva. Tokom ovog zanimljivog kulturnog događaja se održavaju recitali, takmičenja i viteške igre i predstavljaju ocuvani obicaji i stari zanati, sto privlaci brojne ljubitelje umetnosti i kulture. Manastir Gradac je omiljena destinacija u našim turističkim programima, a pripremljen je i jedinstven turistički proizvod SREDNJOVEKOVNE DOLINE KRALJEVA sa nesvakidasnjim doživljajima koji posetiocima-turistima omogućava putovanje kroz vreme.
