Manastir Gračanica

Opština Gračanica se nalazi u centralnom delu Kosova na istočnom obodu Kosovske kotline u podnožju planina Veletin i Straževac. Opština Gračanica se graniči na severu sa opštinom Priština, na jugu sa Lipljanom i na zapadu sa opštinom Kosovo Polje. Crkva Uspenja Bogorodice je jedini sačuvani objekat srednjovekovnog manastira Gračanica. I pored toga što su ostale manastirske zgrade kompleksa Gračanice nestale, sama crkva predstavlja jedan od najbolje očuvanih crkvenih spomenika srednjovekovne Srbije. Što se tiče dokumenata, oni koji su sačuvani ne pružaju potpune i dovoljno sigurne podatke; ipak su poneki aspekti istorije crkve manastira Gračanice dobro dokumentovani, dok drugi do sada potpuno nerasvetljeni. No i pored toga, kombinacijom činjenica iz pisanih izvora, grafičkih dokumenata i dosadašnjih arheoloških nalaza, moguće je rekonstruisati skoro kompletnu sliku istorije Gračanice. O prvom, a uz to i najdužem poglavlju života Gračanice ima najmanje podataka. To je najstariji period koji prethodi gradnji sadašnje građevine i odnosi se na dve ranije crkve koje su postojale na ovom mestu, a čiji su temelji otkriveni prilikom arheoloških iskopavanja 1963. godine. Starija od ove dve građevine Gračanice je okarakterisana kao “ranovizantijska trobrodna bazilika”. Za kasniju građevinu, malu, jednobrodnu crkvu se veruje da potiče iz 8. veka i da je služila kao sedište lipljanskih episkopa. Ovim bi bile pobijene ranije teorije o lokaciji sedišta lipljanskih episkopa, a istovremeno je objašnjeno i pominjanje neke starije katedrale na ovom mestu u osnivačkoj povelji Gračanice. Međutim, kada je reč o vizantijskoj ulpijanskog episkopiji i lipljanskoj episkopiji, tačan odnos između njih još uvek nije potpuno razjašnjen. Blizina Ulpijane i ostaci temelja ranije bazilike ispod temelja crkve iz 8. veka u Gračanici, naveli su Mijovica na zaključak da je episkopska tradicija na ovom mestu trajala neprekidno možda i od 9. veka, a svakako od 12. veka do vremena vladavine Kralja Milutina. Na osnovu pouzdanijih istorijskih i arheoloških izvora možemo zaključiti da je mala jednobrodna crkva Gračanice, koju je Kralj Milutin zamenio novom velelepnom građevinom, zaista bila sedište lipljanskih episkopa. U južnom delu oltara je izgleda sredinom 14. veka bio sahranjen lipljanski episkop Teodor, te je u spomen na taj događaj, naslikana i scena njegove sahrane. Manastir Gračanica je pretrpeo teška razaranja krajem 17. veka, tokom rata između Austrije i Venecije protiv Turaka, posle druge opsade Beča, u kojoj su Srbi bili na strani hrišćana. Srbi su podigli ustanak protiv terora, ugnjetavanja i pljačke Jegen Paše, koji je skinuo olovni krov sa crkve i podne obloge Gračanice, zajedno sa skrivenim bogatstvom riznice patrijarha Arsenija III.

Gradnja i oslikavanje današnjeg manastira Gračanica je završeno 1321. godine. Gračanica je poslednja zadužbina Kralja Milutina i tokom srednjeg veka je bila posvećena Blagoveštenju, dok danas proslavlja Uspenje Bogorodice. Manastir Gračanica ima oblik razvijenog i upisanog krsta, jednog u drugom, sa pet kupola, uključujuci otvorenu spoljnu pripratu, naknadno dodatu, verovatno tokom gradnje zvonika u zapadnom delu. Gračanica predstavlja vrhunsko delo kasne vizantijske arhitekture, koje privlači oko posmatrača jedinstvom strukturalnih i ukrasnih elemenata. Posebno izražajni su brojni ukrasi na fasadi crkve manastira Gračanice, koji naglašavaju izduženost cele crkve. Kupola manastira Gračanice leži na četiri slobodna stuba. Iznad prostora između krstastih otvora, četiri male kupole daju četvorougaoni oblik čitavoj krunskoj celini. Đakonikon i oltarski prostor su podeljeni celim zidovima. Između centralnog dela crkve i priprate Gračanice su široki i veliki stubovi, dok je katolikon na višem nivou. Crkva manastira Gračanice je sagrađena naizmeničnim slojevima cigle i kamena. Krajem 14. veka je dodata priprata sa dvostrukim akradama, ali je ona zatvorena u 16. veku.

Istorijske okolnosti pod kojima je tekla gradnja današnje crkve manastira Gračanice su dobro dokumentovane : glavni izvor informacija je osnivačka povelja koju je manastiru izdao Kralj Milutin i koja je u celini sačuvana na zapadnom zidu južne bočne kapele, tekstom ispisanim u 53 reda, na pravouganom polju 1,8 m širine i 1,5 m visine, sa završetkom kitnjastim Kraljevim potpisom i godinom 6830 /1321/. Ktitorstvo Kralja Milutina je, po ugledu na vizantijsku arhitekturu, zasvedočeno portretom na južnoj strani lučnog prolaza između unutrašnje priprate i naosa, sa čije suprotne strane je i portret Krajice Simonide, kao i postojanjem tri slikana kruga sa kraljevim monogramima. Kraljevski par je prikazan u trenutku kada ih kruniše Hristos. Najznačajnije freske manastira Gračanice obuhvataju predstavama Stradanja i čuda Hristova. U priprati su portreti zadužbinara, kralja Milutina i kraljice Simonide, kraljice Jelene Anžujske (kraljice majke). Od posebnog značaja je prikaz loze dinastije Nemanjića, prvi put naslikan na fresci, koja počinje njenim osnivačem – Stefanom Nemanjom i završava se kraljem Milutinom. Na zapadnom zidu Gračanice, pored oltara je u 53 reda na površini 180 x 130 cm ispisana osnivačka povelja manastiru Gračanici od Kralja Stefana Milutina.

U periodu nakon završetka gradnje, verovatno sredinom 14. veka, crkva manastira Gračanice je proširena dograđivanjem spoljašnje priprate. Prema osnovi je verovatno pokrivala isti prostor koji zauzima i današnja spoljašnja priprata, ali je njen prostorni i strukturni raspored bio drugačiji. Sa stanovišta prostornog oblikovanja verovatno je bila slična hilandarskog priprati, sa dva slobodna stuba u centru, koji su podupirali svodove. Prostrane priprate, kao one u Peći /1330/ i Sopoćanima /1342-1345/, postali su uobičajeni u crkvenoj arhitekturi Srbije krajem prve polovine 14. veka. Prvobitna krstionica Gračanice je najverovatnije bila smeštena sa južne strane unutrašnje priprate, naspram kompozicije koja predstavlja Lozu Nemanjića. Spoljašnja priprata je izgleda bila teško oštećena u jednom od prvih turskih napada na ovo područje, negde između 1379. i 1383. godine. Sadašnja saznanja o sudbini Gračanice u drugoj polovini 14. veka su uglavnom ograničena na nekoliko beležaka u liturgijskim knjigama koje se još danas čuvaju u manastirskoj biblioteci. Izgleda da je u manastiru Gračanica bila i prepisivačka radionica u kojoj su verovatno nastali mnogi rukopisi, nažalost uništeni u požaru. Prema jednom izvoru, knez Lazar koji je poginuo u kosovskoj bitci, prvobitno je bio sahranjen u Gračanici. Iako po svoj prilici netačno, ovo verovanje je živelo sve do početka 20. veka.

Nedavno otkriće portreta sina Đurđa Brankovica, Todora, naslikanog 1429. godine preko prvobitnog sloja fresaka na južnom zidu Gračanice, predstavlja značajan doprinos poznavanju ovog perioda i olakšava rekonstrukciju jedne istorijske ličnosti o kojoj se dotad skoro nista nije znalo, pružajući dodatne dokaze za pretpostavku da je Gračanica bila na teritoriji kojom je u to vreme vladao Đurađ Branković. O značajnom položaju koji Gračanica zauzima sredinom 15. veka se može zaključiti po letopisu koji svedoči da su mošti Svetog Luke bile privremeno smeštene ovde. Međutim, pad Carigrada 1453. godine nagovestio je skoru propast i ostalih hrišćanskih država u središtu Balkana. Tako su samo dve godine kasnije, 1455. godine, Turci osvojili Novo Brdo, glavni rudarski i trgovački centar Srbije. Tada je mitropolit bio prisiljen da napusti Gračanicu i pobegne na slobodnu srpsku teritoriju na sever, gde mu je despot Đurađ Brankovic 1456. godine poverio manastir Vraćevšnicu i njegove posede. 1459. godine srpska država definitivno pada pod tursku vlast, kada nastupa najmračniji deo istorije Gračanice. Tursko carstvo doživljava vrhunac svoje moći za vreme vladavine sultana Sulejmana Veličanstvenog /1520.-1566./, što je period relativnog mira i napretka. 1557. godine je obnovljena Srpska Patrijaršija sa sedištem u Peći, na čelu sa Patrijarhom Makarijem Sokolovićem, što obeležava početak novog poglavlja u istoriji Srba pod turskom okupacijom i procvat srpske umetnosti. 1564. godine su izrađena nova vrata za ikonostas Gračanice, kao verovatno i pevnica, ukrašena bogatom koštanom intarzijom. Glavna promena je bilo zatvaranje većine otvora koji su prvobitno bili smešteni na sve tri fasade. Zvonik manastira Gračanice je verovano bio uništen između 1539. i 1570. godine, kada je bilo završeno ukrašavanje spoljašnje priprate. Nije jasno zbog čega zvonik nije bio obnovljen, ali razlog treba tražiti u turskim zakonima koji su zabranjivali upotrebu crkvenih zvona. Moć osmanlijskog carstva naglo opada prestankom vladavine Sulejmana Veličanstvenog, te je njegov naslednik nametnuo velike poreze srpskoj crkvi. Samo najveći i najbogatiji srpski manastiri su bili u stanju da podnesu ovaj novi pritisak, dok su mnogi manastiri i crkve opusteli, a crkveni posedi, uključujuci i zgrade, rasprodati. Manastir Gračanicu nije zadesio ovakav usud, jer se u nekoliko zapisa iz sedme i osme decenije 16. veka pominje kao sedište mitropolita novobrdskih i lipljanskih. Kraj 16. i početak 17. veka predstavlja još jedan težak period u istoriji Gračanice, kao i čitave srpske drzave. Pod vođstvom patrijarha Jovana /1592-1614/ srpska crkva je aktivno uzela učešca u borbi protiv Turske. Austro-turski rat /1593-1606/ dao je podstrek za lokalni ustanak u Banatu 1594. godine. Nakon ugušenja ustanka, došlo je do oštrih turskih represalija. Spaljivanje najdragocenije srpske relikvije, moštiju Svetog Save na Vračaru, bio je simboličan čin osvete za srpsko saveznistvo. Po izbijanju novog rata između Turske i Austrije krajem 17. veka i posle neuspele turske opsade Beča 1683. godine, Austrija je preduzela kontraofanzivu, potisnuvši Turke na jug do Skoplja. Patrijarh Arsenije III Carnojević je pružio otvorenu pomoć crkve Austriji i nakon povlačenja austrijske vojske, plašeci se turske odmazde, stao na čelo velike seobe Srba. Nakon ove seobe su mnogi predeli Kosova i Metohije ostali nenastanjeni. Verovatno je i Gračanica bila napuštena u periodu od 1698. do 1724. godine i kao većina srpskih svetinja u drugoj polovini 18. veka, prepuštena propadanju. Teror ozloglašenog Jašar-paše se ogledao u uništavanju mnogih srpskih svetinja i crkava, kada je u Gračanici skinut olovni pokrivač sa krova. Nakon prvog srpskog ustanka, deo Srbije je konačno oslobođen, te je u drugoj polovini 19. veka porastao značaj Gračanice, ne samo kao religioznog centra, vec i kao kulturnog središta. 1874. godine je crkva manastira Gračanica dobila novi krov od lima, a postavljeni su i veliki gvozdeni krstovi doneti iz Beograda. Gračanicu je 1878. godine privremeno oslobio odred srpske pešadije, ali je po odredbama Berlinskog kongresa ova teritorija bila vraćena Turskoj. Početak 20. veka predstavlja i početak novog poglavlja u životu Gračanice, kada je 1903. godine postavljeno crkveno zvono, koje se ponovo oglasilo prvi put od 16. veka. Izbijanjem balkanskog rata 1912. godine, Gračanica je konačno dospela u srpske ruke, ali je za vreme Prvog svetskog rata, nažalost, bila opljačkana od Bugara. Loše staranje o manastiru se nastavlja i nakon konačnog oslobođenja i stvaranja Kraljevine Jugoslavije 1918. godine. 1923. godine, mermerna ploča sa natpisom “”France-Serbie – 1914-1918”, poklon francuskog maršala Franše D’Eperea / Franchet d’Esperey/ je postavljena na severnu stranu glavnog stupca u naosu, pri čemu je uništen deo fresaka. Najveća šteta manastiru Gračanici je naneta iz neznanja, 1924. godine, postavljanjem mermernih podnih ploča sa uništenog turskog amama Jašar-paše. 1927. godine je čitava spoljna fasada Gračanice prekrivena cementnim malterom, sa iscrtanim spojnicama u cilju imitacija kamene gradnje. Drugi svetski rat je Manastir Gračanica preživela bez većih oštećenja. Od 1957. do 1964. godine je Gračanica podvrgnuta arheološkim ispitivanjima, a od 1963. godine je izvršena arhitektonska konzervacija i čišćenje i konzervacija fresaka.

Manastir Gračanica je deklarisan kao kulturni spomenik I kategorije koji funkcioniše kao crkva sela Gračanica, ali i kao istoimeni ženski manastir. Manastir Gračanica je nekoliko puta granatiran od strane Albanskih terorista tokom rata na Kosovu i Metohiji 1998.-1999. godine, kada je pretrpeo oštećenja prednje fasade. Gračanica pripada UNESCO svetskom kulturnom nasleđu u opasnosti. U manastiru Gračanica se održavaju kulturni programi i događaji od značaja za srpsko stanovništvo ovog dela Kosova i Metohije.