Manastir Đurđevi Stupovi

Manastir Svetog Đorđa u Rasu, poznatiji kao manastir Đurđevi Stupovi kod Novog Pazara je jedinstven spomenik srpske kulture, istorije, duhovnosti i umetnosti, koji je podigao Stefan Nemanja. Manastir Đurđevi Stupovi – Svetog Đorđa u blizini Novog Pazara /1170-1171/ je sagrađen kao simbol Nemanjine pobede nad Vizantincima i u spomen na brata Tihomira. Crkva manastira Đurđevi Stupovi je vezana za dve monumentalne srednjovekovne kule-zvonika koji su se u prošlosti nalazile na njenom pročelju. Manastir Đurđevi Stupovi u Rasu je jedan od najstarijih manastira Srbije. Manastir Đurđevi Stupovi dominira sa pošumljenog uzvišenja iznad Novog Pazara i od vajkada je mesto je izuzetne duhovnosti, gde je od 11. do 14. veka bilo sedište srpske srednjovekovne države.

Izbor položaja manastira Đurđevi stupovi je vrlo pažljivo određen. Celina manastira Đurđevi stupovi se uzdiže sa najvišeg vrha brda koje dominira širim okolnim područjem današnjeg Novog Pazara koje je, kako navode istorijski izvori “u središtu srpske zemlje”. Manastir Đurđevi Stupovi je zajednička zadužbina velikog Župana Stefana Nemanje koji ju je podigao u zahvalnost Svetom Đorđu za spasenje iz pećine u kojoj su ga u borbi za presto zatočila braća, i obnovitelja-ktitora kralja Dragutina, praunuka Stefana Nemanje. Manastirska celina Đurđevih stupova, izgrađena od 1167. do 1171. godine, obuhvata Crkvu Svetog Đorđa, istorijsku trpezu Svetog Simeona, konake, vodeno spremište i zidine oko dva ulazna zvonika /staroslovenski “stupovi”/. U detaljnom arheološkom istraživanju manastirske celine Đurđevih Stupova u Rasu je pronađen deo isklesanog zapisa zadužbinara sa godinom završetka gradnje : 1170 – 1171. Kralj Dragutin, drugi ktitor manastira Đurđevih Stupova je bio poslednji vladar dinastije Nemanjića koji je imao svoj dvor u Rasu. Tokom Dragutinove vladavine otvoren je novi ulaz na južnoj strani odbrambenih zidina i izgrađena je kula.

Spoljašnji izgled jednobrodnog hrama manastira Đurđevih Stupova u Rasu, sa trodelnim svetilištem, bočnim predvorjima, pripratom i dominirajućim zvonicima-kulama-stupovima, podseća na zapadno romaničko zdanje, jer je čitava građevina oblikom, detaljima i strukturom ose zapad-istok morala biti prilagođena vrhu brda na kome se nalazi. Priprata manastira Đurđevi Stupovi ima neuobičajen elipsasti svod. Na severnim i južnim stranama priprate Đurđevih stupova su bila dva visoka stuba, po kojima je manastir dobio ime. Iznad lukova u gornjim delovima crkve je kupola koja leži na pandantifima, sa visokim osmougaonim spoljnim obodom. Stepenice vode do zapadnog ulaza u manastirsku celinu, prateći uzvišenost i položaj terena na kome se nalazi manastirski kompleks Đurđevih stupova. Nepoznati graditelji i umetnici jadranskog porekla su svojim romaničkim veštinama, iskustvom i sposobnostima značajno doprineli izgradnji svetinje manastira Đurđevi Stupovi. Romaničke karakteristike manastira Đurđevih stupova su dve kupole koje uokviruju osnovu crkve, smeštene na zapadnoj strani, sa leva na desno od priprate.

Fresko slikarstvo manastira Đurđevi Stupovi u Rasu pripada najznačajnim primerima komnenskog /vizantijskog/ stila i potpuno se uklapa u arhitekturu hrama, posebno istaknutoj u kupoli koja ima elipsastu osnovu. Manastir Đurđevi Stupovi je jedinstven u Srbiji, jer je njegov živopis bio naručen od vladara Stefana Nemanje, budući da nijedna druga srpska srednjovekovna svetinja ne čuva fresko slikarstvo po svetiteljevom nalogu. Dodavanjem apside na istočnoj strani hrama manastira Đurđevi Stupovi, 1282/83. godine, ulazni zvonik je pretvoren u kapelu ukrašenu freskama koje ilustruju važne istorijske događaje. Stoga je kapela nakon smrti Kralja Dragutina, praunuka velikog ktitora Stefana Nemanje, od 1316. godine i vladarevo grobno mesto. 1589. godine je manastir Đurđevi Stupovi dobio olovni krov.

Hram Đurđevih stupova u Rasu je 1690. bio teško razoren od strane Turaka koji su proterali srpsko stanovništvo sa svojih ognjišta u severne delove zemlje i Austrougarsku. 1722. godine su Turci uništili manastir Đurđeve Stupove i planirali da kamenje iz njegovih temelja iskoriste za gradnju tvrđave u Novom Pazaru. Grob Kralja Dragutina je opljačkan u 18. veku, kada je manastir ponovo stradao. Zajedno sa oslikavanjem fresaka u unutrašnjosti kapele, sveobuhvatni radovi na obnovi manastira krajem 18. veka su obuhvatili gradnju nove trpezarije, konaka i oslikavanje priprate. Manastir Đurđevi Stupovi je kroz istoriju više puta rušen, uništavan i obnavljan, a najteže je stradao u Prvom svetskom ratu, kada je skoro potpuno sravnjen sa zemljom.

Značajni restauratorski radovi su u toku, zahvaljujući pozivu manastira za podršku njegove obnove, pod nazivom “Podignimo Stupove – Obnovimo Sebe“, koju podržavaju brojni srpski vernici, umetnici i svi ljudi dobre volje i duhovnosti.

Važan deo celokupnog doživljaja manastira Svetog Đorđa u Rasu je zasigurno blagoslov, doček gostoprimstvo njenih monaha. Velika pažnja se posvećuje srdačnom prijemu i gostoprimstvu u područjima gde je hrišćanstvo većinska vera, tako da su tokom vremena te osobine postale ne samo stvar verske poslušnosti, već i deo svakodnevnog manastirskog života i rutine. U svakom manastiru, uz blagoslov igumana – opata, jedan od monaha je zadužen da prima posetioce, ispriča im priču o manastiru, fresakama i istorijskim događajima. Monah onda poziva posetioce u manastirsku trpezariju na osveženje i duhovni razgovor koji je često jedan od glavnih razloga za posetu ove svetinje.

Od 2010. godine se u manastiru Đurđevi stupovi, na 14 hektara, gaji grožđe kao što su to radili Nemanjići u prošlosti. Manastir Đurđevi stupovi proizvodi nekoliko sorta vina koje se koristi u liturgijske svrhe, ali i za probu i prodaju. Među vinskim sortama manastira Đurđevi stupovi su prepoznatljive sorte beli sovinjon, grašac i tamjanika, kaberne sovinjon i merlo koji poslednjih godina osvajaju istaknute nagrade i brojna priznanja na prestižnim takmičenjima i izložbama vina u Srbiji i svetu. Posetiocima manastira Đurđevi stupovi posebno prija proba manastirskog vina….

Kao deo kompleksa Stari Ras, koji je bio najznačajnije odbrambeno uporište i istočna granica srpske države u ranom srednjem veku, kao i kraljevska prestonica, zajedno sa Manastirom Sopoćani i Crkvom Svetih Apostola Petra i Pavla, od 1979. godine se manastir Đurđevi Stupovi nalazi se na listi UNESCO Svetske kulturne baštine.