Manastir Divljana
Manastir Svetog velikomučenika Dimitrija Mirotočca nalazi se u podnožju jugoistočnog dela Suve planine, u podnožju Divne Gorice, čije se šumovite padine spuštaju do manastirskih livada, na 450 metara nadmorske visine, odakle se pruža jedinstveno lep pogled na Svrljiške planine i Šljivovački vrh. Manastir Divljana ili Svetog velikomučenika Dimitrija se nalazi 6 kilometara jugozapadno od Bela Palanke, nedaleko od antičkog puta za Skoplje i Solun, između drevnih sela Divljane i Mokre.
Tradicija hrama seže u ranohrišćanski 4. vek. Naime, po nekim izvorima, prvi hrišćanski hram Divljanskog manastira je podignut 394. godine, kada je sagrađena svetinja na temeljima drevnog paganskog hrama posvećenog bogu sunca Mitri. Ovo je od davnina bilo kultno mesto, što je razlog kasnije izgradnje hrama i manastirske celine na istom mestu. Istorijski izvori potvrđuju da je područje današnjeg sela Divljane oduvek bilo naseljeno i jedno od svetih mesta antičkog doba tribalskog stanovništva Tračana. Samo kilometar od današnjeg manastira Divljana je praistorijsko naselje Igrište iz bronzanog doba, iz perioda oko 1200. godine p.n.e. Osim toga, na oko 1 km u okolini manastira se nalazilo nekoliko rimskih naselja – Stasovac, Bils, Villa rustica… Pagansko svetilište je ugašeno 392. godine i delovi starog hrama i relikvije su prenete u novoosnovan manastir Svetog Dimitrija.
Osnivač manastira Divljane je bio poznati remezijanski episkop Sveti Nikita, 338-420. godine, a prva crkva je podignuta krajem 4. veka, između 392. i 395. godine. Tokom burnog vremena čestih upada Gota preko Dunava je episkop Nikita neumorno uspostavljao i štitio pravoslavnu veru na ovim prostorima. Episkopa svetog Nikitu remezijanskog je rimsko carstvo odredilo po dostignućima, među kojima su misionarski i književni koncepti, kao i brojni hramovi koji spadaju među najdrevnije u ovom regionu.
Manastir Svetog Dimitrija u Divljani je preživeo pad romejske države 476. godine i 614. godine dočekao trajno naseljavanje paganskih Slovena u Ponišavlju. Naredna 2,5 veka zamire hrišćanski život u Divljani koji je obnovljen 870. godine, stvaranjem obnovljene episkopije pod upravom grčkih jerarha Carigradske Patrijaršije. Obnova divljanske svetinje počinje 880. godine, kada je otpočela nova hristijanizacija i stvaranje novih episkopija. Centar obnovljenog crkvenog života u srednjem Ponišavlju smešten je u manastiru Svetog Dimitrija, što potvrđuje i povelja iz 1019. godine cara Vasilija II, u Nišu je episkopsko središte u manastiru Svetog Prokopija, a u Pirotskom kraju u Sukovskom manastiru Uspenja Presvete Bogorodice. Sve tri crkve pomenutih manastira su trobrodne bazilike na ranohrišćanskim temeljima, sličnih dimenzija. Po uspostavljanju manastirskog života Svetog Dimitrija, obrazovano je manastirsko vlastelinstvo od oko 1000 hektara i manastirsko selo Divljana.
Veruje se da naziv Divljana /a pre sto godina se izgovaralo i „Divjana”, što najverovatnije potiče od vile Diviana/, potiče od latinske reči Divus – bog. U manastiru Divljana se nalazi veći broj antičkih spomenika od kojih se mogu videti dva kapitela, jedan visine 64 cm, prečnika u donjem delu 53 cm, a u gornjem 72 cm, sa ranohrišćanskim jednakokrakim krstom u prstenu na prednjoj strani i stilizovanim slovom „omega” po svim vertikalnim ivicama.
Istorijski Manastir Divljana je po lokalnom predanju, obnovljena zadužbina Mrnjavčevića, sa kraja 13. i početka 14. veka. Na starim temeljima lokaliteta Remezijane podignut je srednjovekovni srpski grad Izvori u kome je 28. avgusta 1330. sveti kralj Stefan Dečanski primio bugarsko izaslanstvo za mir posle Bitke kod Velbužda. Iz izveštaja putopisaca saznajemo da je u manastiru Divljani 1578. godine bilo pet kaluđera, a 1663. godine se ovde nalazi pop Stojan Vuja iz Suračeva. 1714. godine se popravljaju knjige, 1719. godine ovde žive kaluđeri po pravilima Svetog Vasilija, ali je 1809. godine, po povlačenju Hajduk-Veljka, manastir zapaljen, a 1821. godine obnovljen, da bi 1877. godine ponovo bio spaljen. O ovom požaru, kada su izgorela dva dragocena pergamentna rukopisa, svedoči Felix Kanic u svom napisu o ovom manastiru, metohu carske lavre Svetog Dimitrija u Solunu.
Protosinđel Agatangel /po ocu Grk sa ostrva Tinos, po majci Srbin/ došao je u manastir 1862. godine, uredio manastirsko imanje i pored trošnog konaka, 1874. godine sagradio novi konak, koji Turci zapališe. Posle oslobodilačkih ratova 1878. godine je počeo obnovu u kojoj su učestvovali svi građani opštine Bela Palanka. Temelj novom hramu je osvećen marta 1878. godine, te je srednjovekovna crkva ostala u sredini novog hrama koji je osvećen 1902. godine, a završen 1908. godine. Iz stare crkve u novu su prenete ikone Gospoda Isusa Hrista i Presvete Bogorodice iz 14. veka, svetog Dimitrija iz 13. veka. i svetog Jovana Krstitelja iz 12. veka.
Novi hram manastira Divljana spada u red najakustičnijih u Srbiji, a možda i na Balkanu. Za vreme okupacije 1915/16. godine Bugari su opljačkali i oštetili manastir. Tada nestaje stari zapis ovdašnjih monaha o boravku Svetog Save Srpskog u ovoj svetinji i okolini. Nakon oslobođenja, u manastir dolazi veliki broj ruskih monaha i monahinja koji su ikonopisali i freskopisali novi hram i oko 1933. godine podigli hram posvećen svetom Serafimu Sarovskom. Sveti Nikolaj Srpski donosi 1935. godine delić Časnog Krsta Gospodnjeg i moštiju Svetih Kirika i Julite. Po odlasku ruskog monaštva iz manastira, pred Drugi svetski rat, u manastiru ostaju srpske monahinje koje formiraju sestrinstvo. Posle rata komunisti pokušavaju da zastraše sestrinstvo /pretnjom streljanja/ i otimaju skoro svu imovinu, pa tako manastir poseduje samo 13 hektara. U manastiru je postojalo i obdanište za siročad, a u neposrednoj blizini, na nekadašnjem imanju, izgrađen je omladinski rekreacioni centar i odmaralište Crvenog krsta. Nova zvonara sa tri zvona koju je na Petrovdan osvetio vladika niški Irinej, tadašnji srpski patrijarh, podignuta je 1997. godine.
