Manastir Banjska

Manastir Banjska na severu Kosova i Metohije, sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu, sagrađen je između 1313. i 1317. godine. Manastir Banjska se nalazi u blizini Zvečana i rečice Banjske, u podnožju planine Rogozne /1504 m/ koja zapravo počinje u Kosovskoj Mitrovici. Na planini Rogozni, posebno na području sela Grubetici, Otesa, Vojkovici i Belanske se uzdižu male vulkanske kupe, gde se na vrhu jedne kupe nalazi tvrđava Jelač.

Manastir Banjska je zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, jednog od najmoćnijih vladara dinastije Nemanjića i verovatno najmoćnijeg vladara na Balkanu svoga doba koji je podigao oko četrdeset zadužbina tokom svoje četrdesetogodišnje vladavine. Manastir Banjska je bio metoh manastira Gračanice i posvećen je Svetom Stefanu, svetitelju i zaštitniku porodice Nemanjić, po kome se slavi krsna slava, praznik koji postoji jedino kod Srba.

Srpski kralj Milutin je velelepnu Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu i tamo je najpre i bio sahranjen. Međutim, posle Kosovske bitke 1389. godine, njegovo telo je preneto u Trepču, a potom, 1460. godine u bugarski grad Sofiju, gde se i sada nalazi i veoma je poštovan. Nažalost i manastir Banjska je pratio sudbinu svog ktitora. Monumentalno zdanje manastira Banjske sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i “palatom carskom” je počelo da propada vrlo rano : početkom 15. veka požar je progutao knjige, a u drugoj polovini istog veka je manastir verovatno zapusteo. 1619. godine su turski osvajači sagradili utvrđenje iznad ruševina i ostataka manastira Banjske u cilju odbrane od napada albanskih drumskih razbojnika. Putopisac Kuprešić zabeležio je da je po naredbi sultana manastir Banjska u 16. veku uništen i razoren, jer su se u njemu sakupljali hrišćanski begunci iz turskog ropstva. Već skoro sasvim srušena, crkva Svetog Stefana manastira Banjske je u 19. veku obnovljena i pretvorena u džamiju i kao takva služila je do Prvog svetskog rata. Crkva manastira Banjske je prvi put konzervirana 1939. godine, a drugi put 1990. godine, kada je sprovedena delimična obnova.

Manastir Banjska je jedan od retkih srpskih pravoslavnih manastira sa očuvanom osnivačkom poveljom iz koje se vidi da je prilikom osnivanja manastiru priloženo ogromno vlastelinstvo od 75 sela i 8 katuna, sa ribnjacima oko jezera Plav, vodenicama i pčelinjacima. Kako je građevina bila predviđena za kraljevsku grobnicu, ukinuta je episkopija i manastir je proglašen za stavropigion – Carsku Lavru, četvrtu po rangu u srpskoj državi /iza Studenice, Mileševe i Sopoćana/. Gradnjom manastira Banjska je rukovodio Danilo II, tadašnji banjski iguman a kasniji srpski arhiepiskop, inače blizak saradnik i poverenik-miljenik kralja Milutina, književnik, čovek velikog znanja i izgrađenog ukusa. Po srednjovekovnim izvorima i narodnoj tradiciji, Banjska je bila na glasu kao jedan od najlepših srpskih manastira. Po izričitoj želji kralja Milutina, Banjska je izrađena u čistoj raškoj graditeljskoj koncepciji koja je obavezno primenjivana prilikom gradnje kraljevskih mauzoleja, od manastira Studenice Stefana Nemanje do manastira Svetih Arhanđela cara Dušana pored Prizrena.

Hram manastira Banjske ima oblik jednobrodne romaničke bazilike sa slepom kupolom. Istočna apsida Banjske je polukružna i izrazito monumentalna. U potkupolnom prostoru Banjske su bočni pevnički prostori iste visine kao glavni brod i samo malo istupaju iz glavne mase zida. Ulaz u crkvu manastira Banjske sa zapadne strane bio je, takođe po raškom načinu gradnje, naglašen dvema monumentalnim kulama. Glavni ukras spoljašnjosti crkve predstavljao je raznobojni tesani kamen u žućkastoj, rumenoj i sivoj boji, kojim su bile obložene fasade. Raznobojni tesani kvaderi, raspoređeni kao šahovska polja, stvarali su utisak zasićene polihromije. U tradiciji romaničke stilizacije, ukras fasada je kombinovan sa arhitektonskom plastikom kojom su bili ukrašeni dovratnici, doprozornici i timpanon iznad portala. Timpanon je nekada krasila monumentalna sedeća figura Bogorodice sa malim Hristosom na krilu, izrađena na način na koji su raški umetnici tumačili zapadne umetničke stilove – romaniku i gotiku. Ova Bogorodica se danas čuva u manastiru Sokolici, nedaleko od manastira Banjske, dok se delovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a nešto je ugrađeno u objekte sela oko Banjske.

Glavni ponos manastira Banjske bilo je čuveno “banjsko zlato”, opevano u narodnoj pesmi i opisano u onovremenim putopisima. Činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na mauzoleje prehodnih vladara – manastire Studenicu, Mileševu i Sopoćane. Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata. Od ostalog banjskog blaga – ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svećnjaka, kandila, kadionica, horosa, kojima je, po kazivanju kraljevog biografa Danila II, štedri kralj Milutin obdario svoju zadužbinu, nije sačuvano ništa. Jedini nalazi skupocenog nakita iskopani su slučajno, za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana. To su dva zlatna prstena : prvi je ukrašen antičkom kamejom, a na glavi drugog je predstava dvoglavog orla i natpis: “Ko ga nosi, pomozi mu Bog”. Ovo prstenje se smatra najlepšim srpskim srednjovekovnim nakitom. 1938. godine arhitekta Dj. Boskovic obavlja konzervatorske radove i restauraciju Banjske.

Manastir Banjska je započeo svoju obnovu u veoma teškom vremenu za srpski narod, krajem devedestih godina 20. veka. Molitvama svetitelja, arhiđakona Stefana, kralja Milutina i svih svetih, posle 520 godina ponovo je manastir Banjska oživeo. Proslava tog događaja je bila 15. avgusta 2004. godine, sa svetom liturgijom koju je služio Njegova Svetost Patrijarh Srpski gospodin Pavle sa još osam arhijereja i mnogo sveštenstva i uz prisustvo vernog naroda.

Nedavno je manastir Banjska na svom imanju obnovio proizvodnju nekada čuvenog manastirskog piva pod nastojateljstvom Oca Danila, što je značajno doprinelo vraćanju samopouzdanja pretežno srpskog lokalnog lokalnog stanovništva u mogućnost održivog života i opstanka na ovom području Kosova i Metohije. Manastirsko Banjsko pivo najstarije je pivo kod Srba, nefiltrirano i prijatnog ukusa i mirisa, proizvedeno od visokokvalitetnih sorti slada i hmelja, pivskog kvasca i kvalitetne izvorske planinske vode. Tradicija pivarstva u manastiru Banjska potiče još iz srednjeg veka, a prvi pomen o proizvodnji piva u manastiru imamo u Svetostefanjskoj Hrisovulji iz 14. veka kralja Stefana Uroša Milutina manastiru Banjska. Meropsi – radnici na manastirskom posedu su bili u obavezi da manastir Banjsku tokom godine snabdevaju sladom i hmeljem u određenim količinama. Na dan manastirske slave Svetog Stefana, metohije manastira Banjske su spravljale slad od proklijalih zrna ječma i imale su obavezu doneti ga u manastir i otočiti. Dobijeno piće je oplemenjivan dodavanjem hmelja…..