Manastir Banja Sveti Nikola Priboj
Manastir Banja ili Manastir Svetog Nikole Dabarskog /kako je ranije nazivan/, nalazi se u neposrednoj blizini Priboja, na uzvišenoj zaravni Banja Brdo, na desnoj obali reke Lim. Manastir Banja nosi ime po lekovitim izvorima na manastirskom imanju koji su od davnina korišćeni za lečenje raznih oboljenja. Banjsko lečilište – Pribojska Banja se nalazi upravo na manastirskom posedu.
Manastir posvećen Svetom Nikoli Dabarskom u naselju Pribojska Banja je zadužbina Nemanjića i jedan je od najstarijih i najvažnijih srpskih manastira. Manastir Banja se pominje u 12. veku u Studeničkom tipiku, kada je njegov iguman učestvovao u izboru studeničkog igumana. Na Studeničkom saboru 1219. godine, kada je Sveti Sava osnovao srpsku samostalnu crkvu, manastir Banja proglašen je za četvrto eparhijsko sedište i postao je centar cele Dabarske eparhije, na čelu sa episkopom Hristoforom iz Hilandara, sabratom Svetog Save. U 14. veku je manastir Banja uživao veliki ugled kog lokalnog stanovništva. Od kraja 14. veka do sredine 15. veka, manastir Svetog Nikole je bio značajno stecište trgovaca koji su prenosili robu iz Dubrovnika ka centralnim delovima Srbije, prema Bosni i Konstantinopolju. Tokom turske vladavine je manastir Banja nekoliko puta rušen. Oko 1570. godine je obnovljen nakon turskih razaranja. O značaju manastira Banja do pada srpske države svedoče grobovi najistaknutijih vlastelinskih porodica iz vremena vladavine srpskih careva Dušana i Uroša, a jedno vreme crkva je bila mauzolej njihove rodbine – moćne vlastelinske porodice Vojnović.
Današnju crkvu Svetog Nikole je 1329. godine podigao kralj Stefan Dečanski ili Kralj Uroš I /car Dušan/ na mestu pored nekadašnje crkvice Svetog Ilije i dao mu ime Manastir Svetog Nikole, zahvaljujuci čvrstoj veri u sveca čijom zaslugom je smatrao poboljšanje svog zdravlja. Manastirski kompleks čine crkva Svetog Nikole, manja crkva Uspenja, dozidana uz južni zid crkve Svetog Nikole i temelji crkve Svetog Ilije. Crkva Svetog Nikole u Priboju ima osnovu u obliku upisanog krsta sa polukružnom apsidom i dve polukružne niše na istoku, pripratom i prostranim otvorenim tremom na zapadu. Konstruktivni sklop hrama manastira Banja čine dve kupole nad središnjim prostorom naosa i priprate.
U oltaru i naosu manastira Banja sačuvana su dva sloja fresaka, stariji iz 14. i mlađi iz 16. veka, a u priprati postoji samo sloj živopisa iz 16. veka. Stariji živopis predstavlja onaj deo srpskog slikarstva nastalog napuštanjem klasicizma renesanse Paleologa. Mlađe freske manastira Svetog Nikole u Priboju su delo nepoznatih slikara pećke slikarske radionice i stilski i ikonografski ponavljaju stariji živopis. Poslednji put je Manastir Svetog Nikole obnovljen 1905. godine, a 1974., od kada neprekidno traju arheoloska istraživanja, je u njemu otkrivena bogata riznica, koja spada u red najočuvanijih i najkompletnijih srednjovekovnih riznica na Balkanu. Manastir Svetog Nikole ili manastir Banja je spomenik izuzetnog značaja i pripada grupi najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika u Srbiji.
