Lješ
Lješ – Lezhe /Lissus, Alb. Lesh, italian Alessio/ je mali grad u severozapadnoj Albaniji, na levoj obali reke Drim, oko 9 km pre njene delte – ušća u Jadransko more. U prošlosti je drevni grad Lješ bio i nad obalom mora, a danas je na mestu susreta plodnih polja Zadrime, Torovice i obale reke Mat. Tajne grada Lješa – Lisusa /kako je ovo utvrđenje bilo poznato u antično doba/, počivaju na ostacima drevnog akropolja koji obuhvata područje koje je vremenom dobilo obrise današnjeg grada. Brojne civilizacije su ovde ostavile svoje tragove u arhitekturi kamene tvrđave u Lješu, počev od Ilira s kraja 3. veka pre nove ere. U klasično doba je današnji grad Lješ – Lezha – Lissus bio ilirski grad i raskrsnica od velikog značaja različite vrste, kao što je politički, vojni, privredni i kulturni centar. Grad Lješ – Lissus – Lezha smatraju jednim od najdrevnijih naseljenih mesta Balkana koji je obuhvatao rezidenciju ilirske kraljice Teute i kralja Genta. Duga istorija Lješa – Lezhe – Lissusa traje kroz vreme tokom istorijskih perioda Rimljana, Vizantinaca, Srba, Mletaka i Turaka i danas čini jedan od najznačajnijih arheoloških parkova i istorijskih znamenitosti Albanije. Grad Lješ – Lezhe je važna raskrsnica prema Draču, Tirani, Skadru i Šen Jinu /Shëngjin – “Sveti Jovan”, ital. San Giovanni di Medua, u prošlosi samo Medova/. Reka Drim je plovna za male brodove od Lješa.
Lješ – Lezhe – Lissus je 183. godine pre nove ere osnovao Dionisije Stariji iz Sirakuze u Siciliji. Izgradnja jakih zidina Lješa se pripisuje Dionisiju – tiraninu vladaru Sirakuze koji je osvojio ovo područje početkom 4. veka pre nove ere. U antičko doba je nosio naziv Lis (gr. Λισσός, lat. Lissus). Makedonski kralj Filip V je osvojio grad Lis pre 213. godine pre nove ere, a Rimljani su ga osvojili 168. godine pre nove ere. Posle podele Rimskog carstva je grad Lis pripao Istočnom Rimskom carstvu. Najpre je bio deo Provincije Prevalitane (Praevalis), da bi kasnije pripao temi grada Drača (thema Dyrracheion). Vizantinci su završili građevinske radove na utvrđenju u Lješu daleke 592. godine. Od 1343. godine je bio pod srpskom državom tokom vladavine cara Dušana, a 1361. godine pada u ruke dinastije Balšić, da bi 1392. godine pripao Mlecima i Mletačkoj Republici. Grad Ljes se pominje u drevnim izvorima („niže Širokoga Broda u Lěšu behu 1368. gospoda zetska Stracimir i Đurađ”). Između 13. i 14. veka je vladar Skadra, Leka Zaharović posadio najveće vinograde na Balkanu u plodnom basenu – ravnici Lješa. U vreme sađenja vinograda je ovde na području od 50 km između Lješa i grada Skadra bilo više od 50 hrišćanskih crkava.
Nekoliko vekova kasnije su Mlečani /1440-1451/ dali tvrđavi u Lješu njen izgled koji i danas ima. Grad Lješ – Lissus – Lezhe ima veliki značaj za albansku istoriju jer je ovde Skenderbeg 1444. godine okupio savez lokalnih feudalnih vladara u cilju ujedinjenja i borbe protiv Osmanlija. 1478. godine je originalno stanovništvo Lješa i okolnih krajeva bilo pod upravom porodice Kastriotić koju je izgonila turska najezda i primorala da pređu reku Bojanu i naseli se u severnom području današnje Crne Gore, pod upravom dinastije Crnojević. Ovo stanovništo se prvi put pominje kao Lješani u povelji Đurađa Crnojevića iz 1494. godine. U turskim izvorima – defterima iz 1521-23. godine za skadarski sandžak i 1570. godine za dukađinski sandžak su ova područja pripadala oblastima Grbavaca i Župe. Ime Lješanska nahija je usvojeno krajem 17. veka, prvi put pod ovim nazivom 1692. godine. Pravoslavno stanovništvo dve kneževne Draževice i Gradca, zapadno od reke Sitnice, dok je istočni deo Ljuška župa ostao pod turskom upravom, poznat pod imenom Lješkopolje. Poslednja obnova tvrđave u Lješu datira iz 1521.godine tokom vladavine sultana Sulejmana Selima Bajazida Hana, jer su tvrđavu zapalili njeni stanovnici tokom kontra napada protiv Osmanlija. Kada je sultan Sulejman shvatio štetu koju mogu naneti Mlečići i albanski ustanici, naredio je izgradnju nove tvrđave na ostacima utvrđenja koje je podigla Republika Venecija.
Vizantijska uprava je bila usmerena na jačanje balkanskih područja Osmanskog carstva, čemu se očekivalo da doprinesu muslimanski begovi iz Male Azije. Na ostacima ranijih vizantijskih političkih i kulturnih institucija su muslimani /narod stepa i plemenski savezi/ osnovali novi oblik društveno ekonomskog sistema. Krajem 14. veka su pripadnici islamskog osmanskog džihada – Turci Seldžuci moćnog Osmanskog carstva osvojili Balkan i 1468. godine Albaniju, uprkos jakom otporu Đurđa Kastriota Skenderbega /Iskender Bega – “Zmaja od Albanije”/, najistaknutijem heroju srpskog porekla u albanskoj borbi protiv stranog potčinjavanja. U smislu albanskog identiteta, ustanak Skenderbega i dugotrajan otpor osmanskim osvajačima je doprineo kolektivnom portretu Albanaca koji se ističu kao narod koga odlikuje slobodarski i ustanički duh, pojačan nepopustljivom izdržljivošću.
Mletačka Republika je koristila strah od Osmanskog osvajanja da ojača svoj uticaj u Zeti i Albaniji. Poslednji feudalni vladar iz porodice Topija, sin Karla Topije je predao Drač Mlečanima 1392. godine. Njegove posede su posle smrti nasledile sestre Jelena i Vojislava, ali su ih osvajači uskoro osvojili. Put prema Albaniji je otvoren posle Bitke na Kosovu, 1389. godine. Krajem 14. veka su osmansku vlast u Lješu priznali vladari Leka i Pavle Dukađini koji su ranije upravljali područjem oko Lješa i Zadrime. Krajem 14. veka je Albanija doživela smrtnu opasnost od nadirućih osvajačkih Osmanlija koji su zauzimali i pljačkali naselja i gradove na svom osvajačkom putu širom Balkana. Nesloga i razdor među feudalnim vladarima srpske države su doveli do značajnijih turskih upada i osvajanja. Lješ je imao značajnu ulogu u istoriji jer je ovde Skenderbeg okupio hrišćanske vladare i doneo odluku o ujedinjenju protiv nadirućih osmanskih osvajača. Đjurađ Kastriot – alb. Gjergj Kastrioti, poznato kao Skenderbeg /alb. Skënderbej/Skënderbeu/ je bio vojvoda koji se borio protiv osmanskog osvajanja i islamizacije. Lješ se pominje u kontekstu sukoba Crnogoraca sa skadarskim vezirom Mahmut-pašom Bušatlijom pod Visočicom i kod Martinića 1796.
Skanderbeg je digao ustanak 1443. godine posle napuštanja osmanske vojske koja se suprostavila zapadnim krstašima pri ponovnom zauzimanju grada Niša pod vođstvom Janka Hunjacija – Sibinjanin Janka, vojskovođe poznatog po nazivu Beli Vitez. Kastrioti-Skanderbeg je ušao u osmansko utvrđenje u Kruji i žestoko potukao turskog pašu i muslimanski vojni kontingent koji je bio tu stacioniran. Sledećeg juta se iznad gradske tvrđave zavijorila na vetru crvena zastava sa crnim dvoglavnim orlom – obeležje porodice Kastriotić, od kada je prihvaćena za nacionalnu zastavu Albanije. Ovde je Kastriotić-Skanderbeg dao svoju istorijsku izjavu: “Nisam vam doneo slobodu, već sam je pronašao među vama.” Skanderbeg je osvojio Kruju prevarom Hasan bega kome je poručio lažnu naredbu sultana, kada je proglasio svoj povratak hriščanskoj veri. Skanderbeg se udružio sa porodicom Araniti brakom sa ćerkom Đerđa Aranita, srednjovekovnog vlastodršca područja između reka Škumbe i Vojuše. Skanderbeg je sazvao Savez u Lješu na koji je pozvao lokalne vlastodršce kada je proglašen za zapovednika albanske vojske koja je porazila Osmanlije juna 1444. godine, i ponovo u Danju septembra 1448. Skanderbeg je odbranio novi osmanski napad 1456. godine, iako je 1457. brojna osmanska vojska osvojila ravničarsko albansko područje do Lješa – pod upravom Mlečana. Uz pomoć Vatikana, kao i uz podršku napuljskih i venecijanskih vladara, Skenderbeg je tokom narednih 25 godina nastavio da pruža snažan otpor osmanskom osvajanju Albanije, uključujući područje Debra /Dibër/ i Ohrida, 1462 godine. Osnovna podrška Skenderbegu je stizala od kralja Alfonska napuljskog /1416-1458/ koji je albanskog vojnog vođu proglasio svojim vazalom 1451. godine. Kralj Alfonso je snabdeo albansku vojsku potrebnim novcem, vojnom opremom i dodatnim jedinicama, postavivši se kao zaštitnik vojskovođe Đerđa Kastriotić-Skanderbega i njegove porodice. Kada su Mlečani uvučeni u rat 1463. godine, sultan Mohammed II je potpisao primirje aprila 1463. godine, ali je ono ubrzo propalo. Posle neuspešne opsade Kruje, 1467. godine, sultan je sledeće godine uzvratio napad u kome je Skenderbeg opet osvojio pobedu. Skanderbeg je umro prirodnom smrću 7. januara 1468. Po legendi, sultan Mehmed II je primivši vest o Skenderbegovoj smrti uzviknuo: “Konačno sam osvojio Evropu i Aziju! Jadno Hrišćanstvo, izgubilo je i mač i štit!”. Skenderbeg je umro nepobeđen 1468. godine u Lješu u severozapadnoj Albaniji, a njegovo ime je postalo legendarno i poštovano i spominjalo širom država Balkana, ali takođe i u papskoj upravi i širom Evrope. Petar Petrovic Njegoš piše na početku Gorskog vijenca: „Skеndеrbеg je srca Obilića“.
Dublje tursko prodiranje, pljačkanje osvojenih teritorija i turski teror nad lokalnim stanovništvom je uverilo albanske vođe da je oslanjanje na otomansko carstvo beskorisno, tako da je ustanak protiv Turaka počeo 1433. godine na području od Skadra do Valone. Ovaj ustanak su podržale neke ugledne porodice, kao Topija, Musaki i druge, ali uprkos tome, Turci su porazili ustanike 1436. godine. Međutim, drugi ustanak pod vođstvom Đurađa Skenderbega-Kastriotića, sina Ivana Kastriotića u Kruji 1443. godine je završen oslobođenjem od Turaka. Brakom je Skenderbeg osnovao vezu sa porodicom Arianiti i sklopio savez protiv Turaka sa nekim feudalnim vođama. Odmah posle ustanka se Skenderbeg usprotivio Mlečanima, ali je kasnije sklopio mir sa njima. Skenderbeg se hrabro borio protiv Turaka, ali je posle njegove smrti, 1468. godine, čitava Albanija opet pala pod tursku vlast. Tako će biti do Balkanskih ratova, kada 1912. godine u Valoni proglašena nezavisnost Albanije, sastankom albanskih vladara i plemenskih vođa i uz podršku Austro-Ugarske i Italije.
Grad Lješ je bio pod otomanskom upravom od 1478. do 1912. godine. Od najranije istorije je Lješ bio episkopski centar, ali uprkos istorijskim podacima i svedočanstvima, danas postoji samo pet crkava. Katedrala je sagrađena 1459. godine u obnovljenoj crkvi Svetog Nikole u Lješu, u kojoj je 1468. godine sahranjen Skenderbeg. Danas je tu spomenik posvećen Skenderbegu koji obuhvata ostatke originalne crkve i deo oltarske apside, sa ćiriličnim natpisima. Savremeni način zaštite je podignut iznad ostataka crkve radi sprečavanja daljeg propadanja i uništenja.
Drevni grad Lješ je okrenut prema Jadranskom moru, smešten između dva uzvišenja u čijem okruženju su različite znamenitosti – Akrolissus se nalazi na vrhu planine Shelbuem, 410 metara iznad grada Lješa, u čijem središtu je utvrđenje na visini od 186 metara ispred Akrolissusa. Ipak, tvrđavu u Lješu odlikuje magična privlačnost koja daje utisak svima koji zakorače njenim kamenim osnovama. Ovako moćan izgled je opisan u drevnim zapisima Ane Komnine o gradu Lješu: “Tvrđava u vazduhu, desno oko Drača,” što potvrđuje veličanstvenu lepotu grada i njegovu dominantan strateški položaj na zemlji i u albanskoj istoriji. Trđava u Lješu se nalazi na vrhu uzvišenja od 186 metara u istočnom delu današnjeg grada. Poreklo utvrđenja je ilirsko. 1440. godine su lješku tvrđavu obnovili Mlečani, a 1522. godine, posle osvajanja su je ponovo obnovili Turci. Ovde su nalazi iz istorijskih perioda vladavine Ilira, Rimljana, Vizantinaca i Turaka. Najzanimljiviji predmeti posete su iz vremena osmanske uprave unutar tvrđave, džamije i kula u jugoistočnom delu zidina sa rimskim lukom i ilirsko utvrđenje u južnom delu zidina. Tvrđava u Lješu je spomenik kulture od velikog značaja sa čijeg vrha posetioci mogu da uživaju u prekrasnom pogledu na plodnu ravnicu do obale Jadranskog mora. Vrh utvrđenja ima oblik piramide na planini Shelbuem, koji je okružen drugim nižim brdom, sa srednjovekovnim utvrđenjem koga orkužuje krečnjačka planina prema severoistoku, a smatraju je jednim od najranije naseljenih mesta. Ovaj ilirski grad u blizini mora je mesto ukrštanja pomorskog puta sa zemaljskim koji vodi prostranom ravnicom bogatom mineralima i rudama, posebno bakrom. Ovaj položaj Lješa je bio među najomiljenijim tokom vekova istorije. 12 ulaza u tvrđavu Lješ su otvoreni svima koji vole da istražuju i koja oduševljaja njegova lepota.
Ovo područje oko Lješa je odlikovala gusta naseljenost stanovništa duž rečnih dolina i prostranom područja duž ravnice do mora, što je bilo pogodno za naselja od najranijih doba. Lješ se nalazi oko 90 minuta vožnje od Tirane i oko 35 km južno od Skadra do koga se stiže za 30 minuta vožnje, kao i 10 minuta vožnje do jadranske obale i Shengjina. Danas u Lješu živi oko 65000 stanovnika koji potiču iz svih delova Albanije. Lješ ima veliki broj stanovnika koji vode poreklo iz Zadrime, Mirdite i Malesije, većina stanovnika je katoličke vere (70%), uz manjinu muslimanske vere (30%). Grad Lješ svojim položajem ispod nadmoćne drevne tvrđave očekuje posetioce koje vodi radoznalost prema istoriji, legendama o albanskim ustanicima, ponavljanje priča o ujedinjenju pod vođstvom poznatog heroja Skenderbega, jedinstvena lokalna kuhinja i prepoznatljivo umeće zanatlija….
