Kumanovo Memorijalni spomenik Zebrnjak
Kumanovo je grad u severoistočnom delu Severne Makedonije, na obe obale Lipkovke i Kumanovske reke, u srednjovekovnom području poznatom po imenu Žegligovo. Područje Žegligova leži u Kumanovsko-preševskoj udolini, na niskom razvođu (450 metara) između slivova Južne Morave i Vardara. Legenda kaže da naziv grada Kumanova potiče od ratničkog plemena Kumana koji se u ovom području pojavljuju 1094. godine, a u vreme vladavine kralja Milutina su činili okosnicu njegove vojske.
Spomen kosturnica i monumentalni memorijalni spomenik Zebrnjak posvećeni su poginulim junacima Kumanovske bitke – glavne bitke Prvog Balkanskog rata i herojskoj borbi srpskog naroda za slobodu, koja predstavlja početak oslobađanja Stare Srbije i Makedonije od turske vlasti. Spomenik i kosturnica Zebrnjak se nalazi na mestu bojišta – uzvišenju od 511 metara iznad sela Mlado Nagoričane, u sredini prostrane Kumanovske ravnice, 6 km od Kumanova, tada u Vardarskoj banovini u Kraljevini Jugoslaviji, danas u Severnoj Makedoniji. Spomenik Zebrnjak je sagrađen 1937. godine u slavu i čast poginulim srpskim vojnicima sa ciljem obeležavanja 25. godišnjice oslobodilačke Kumanovske bitke, koja je tokom Prvog Balkanskog rata vođena između turske Vardarske armije i Prve srpske armije, 23. i 24. oktobra 1912. godine.
Načelnik štaba Vrhovne komande i zapovednik srpske vojske tokom Kumanovske bitke je bio Radomir Putnik, a njegov zamenik general Živojin Mišić. Cilj vojnog plana srpske armije je bio uništenje turske armije odlučnom borbom pre nego Turci stignu da završe mobilizaciju i okupljanje snaga. Srpski vojni planeri su pretpostavljali da će osnovne turske snage biti odbrambeno razmeštene u dolini Vardara i na strateški značajnoj visoravni Ovče Pole. Strategijskim vojnim planom srpskog Generalštaba je bilo predviđeno da Prva armija, pod komandom regenta Aleksandra, čije se desno krilo naslanjalo na Skopsku Crnu Goru, a levo na reku Pčinju, nadire preko Kumanova sa ciljem da potuče neprijatelja, kako se pretpostavljalo – u glavnoj bitci na Ovčem Polju. Namera je bila dvostruko okruženje turske vojske korišćenjem triju armija : Prve armije pod vođstvom prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića, koja se sastojala od pet pešadijskih i jedne konjičke divizije sa 132000 borca i bila raspoređena u području oko Vranja, sa ciljem da frontalno napadne neprijatelja. Druga armija pod vođstvom Stepe Stepanovića od jedne srpske i jedne bugarske divizije od 74000 boraca, raspoređena u području Ćustendila je imala zadatak za najistočniji napad na desno krilo neprijateljskih trupa. Treća armija, koju je predvodio Božidar Janković se sastojala od četiri pešadijske divizije i jedne konjičke brigade sa 76000 boraca, raspoređene u dve grupe, prva u Toplici i oko Kuršumlije, a druga u Medveđi, namenjena najzapadnijem napadu, sa ciljem zauzimanja Kosova i pokreta na jug, radi napada neprijateljskog levog krila.
Prema osnovnom turskom planu koji je sačinio von der Goltz, turske snage u Makedoniji bi držale odbranu i po potrebi se povukle u Albaniju. Presudna bitka protiv bugarske vojske je bila očekivana u Trakiji. Međutim, Nazim Paša, novoimenovani zapovednik turske armije je odlučio da iznenadi Srbe preduzevši ofanzivu u Makedoniji. Ovaj plan je takođe uključivao ofanzivu u Trakiji. Njegov cilj je bio da odnese pobedu u prvim borbama protiv iznenađenih balkanskih saveznika, nadajući se da će Velike sile tada intervenisati i zaustaviti rat. Prva i najveća greška je bila odluka Nazim paše da hitno započne borbu sa nadolazećim vojskama, što je za rezultat imalo katastrofalni poraz, kada su se loše pripremljene ili delimično mobilisane turske snage sukobile sa srpskom vojskom u Kumanovu, 23 i 24. oktobra, kao istovremeno i sa bugarskom vojskom u borbi u Kirk Kilisu, 22. do 24. oktobra. Turska mobilizacije u Makedoniji je sporo napredovala i turska Vardarska armija koju je predvodio Zeki Paša, je na početku rata imala na raspolaganju nešto vise od polovine mobilisanih boraca. Turska Armija se sastojala od Petog korpusa, pod vođstvom Said Paše, od 4 divizije /32000 boraca/, razmeštenih u području oko Štipa, Šestog korpusa koga je predvodio Ćavit Paša, sa dve divizije od 6000 boraca, razmeštenih oko Velesa i Sedmog korpusa, pod vođstvom Fethi Paše, koji se sastojao od tri divizje sa 19000 boraca, razmeštenih oko Kumanova, kao i malog broja jedinica na Kosovu.
Jutro 23. oktobra 1912. je bilo maglovito, što je onemogućilo pravilno izviđanje. Na levom boku srpske armije su osmatrači ugledali trupe 17. pešačke divizije u pokretu, ali su ih zamenili sa turskom baterijom koja se povlačila sa Stracina. Trupe 18. regimente Dunavske I divizije, koja je krenula da ih zarobi su bile potisnute, kao i izviđačke snage konjičke divizije. Osmatrajući povlačenje ovih srpskih jedinica, Zekir Paša je zaključio da je levi bok srpske armije slab. Posto Druga armija iz Stracina nije preduzimala nikakve akcije, odlučio se za napad. Oko 11,00 časova, uz podršku artiljerije, Peti i Šesti korpus je napao Prvu Dunavsku diviziju. Ubrzo su 13. i 17. pešadijske divizije naterale 18. regimentu na povlačenje u metežu, ali umesto da nastavi napad, Zekir Paša je čekao dolazak pešadijske divizije iz Štipa iz pozadine, kako bi je upotrebio za napad srpskog krila i pozadine. Ovo je onemogućilo srpsku Sedmu diviziju da pomogne kolebljivu 18. regimentu i utvrdi odbranu. Brzo posle toga je stigla srpska 8. regimenta, te je 7. regimenta bila u stanju da pokrene levi bok i da pojača odbranu Srtevice, koju je ugrožavao napad štipske pešadijske divizije. Na desnom krilu Dunavske Prve divizije je njena 9. regimenta zaustavila prednost oslabljene Monastirske pešadijske divizije. Oko 12,00 časova je Sedmi korpus započeo napad položaja koje je držala Prva Moravska divizija. Međutim srpska pešadija i artiljerija su već bile raspoređene za borbu, prema artiljerijskoj paljbi sa istoka koja je najavila početak bitke. Posle osnovnog turskog napredovanja, Srbi su izvršili kontranapad i potisnuli turske jedinice na početne položaje. Posle srpskog kontranapada je dobro organizovana srpska artiljerija držala na odstojanju tursku vojsku do kraja dana. Srpske pozadinske ešalonske divizije /II Dunavska divizija sa leve, I Drinska divizija u sredini i II Timočka divizija sa desne strane/ i vojna artiljerija nisu bile obaveštene o bojnim operacijama. One su ostale u pozadini, ne učestvujuci u borbi tokom prvog dana. Zapovednik Prve armije nije dobio precizna naređenja za bitku i nije imao nikakav uticaj na aktuelnu borbu. Uprkos tome, turski napad 23. oktobra 1912. nije bio uspešan, najvise zbog “visoke posvećenosti srpskih trupa i nižih starešina”.
Neobavešten o situaciji na bojnom polju, zapovednik Prve armije nije shvatio da se dogodio napad glavnine turskih snaga, jer su te snage bile očekivane na Ovčem Polju. Pretpostavljajući da su turske snage severno od Kumanova bile samo istaknuti odredi, naredila je svojim trupama da nastave svoje napredovanje prema jugu, po prethodnom planu. Posle ponoći Prva armija je primila izveštaj Prve Dunavske divizije koji je potvrđivao da su je napale snažne trupe i da je pretrpela teške gubitke, ali je tada bilo kasno za bilo kakvu promenu naređenja. Sa druge strane, Zeki Paša je odlučio da nastavi napad, uveren da su njegove snage u mogućnosti da ostvare pobedu u narednim danima. Turski napad na desno krilo srpske armije je započeo oko 05,30 časova. Šesti korpus je imao zadatak da neprijatelja ograniči napadom sa prednje strane što vise, dok je štipska pešadijska jedinica imala zadatak bočnog napada. Prva Dunavska divizija je pod teškim pritiskom morala da se povuče, ali su oko 10,00 časova iz pozadine pristigli delovi Druge Dunavske divizije i ojačali odbranu. Istovremeno je konjička divizija krenula prema levoj obali reke Pčinje i usporila napredovanje turskih snaga prema Srtevici. Oko 12,00 časova su delovi Druge Dunavske divizije pojačali odbranu Srtevice, definitivno zaustavljajući napredovanje turskog desnog krila. Mnogobrojni rezervisti Uskubske /Skopske/ pešadijske divizije levog turskog krila su dezertirali tokom noći, saznavši da je Treća armija osvojila Prištinu i da maršira prema Skopju. Ipak u 05,30 časova je Sedmi korpus započeo napad. Međutim, Prva Moravska divizija je izvršila u 06,00 kontranapad i dolaskom II Timočke divizije iz pozadine naterala čitavo tursko levo krilo na povlačenje. Oko 09,30 časova II Drinska divizija iz pozadinskog ešalona Prve armije stiže u prve redove i napada središte turskih jedinica. Oko 11,00 časova je Monastirska pešadijska divizija počela povlačenje. Zapovednik Šestog korpusa je svojim poslednjim snagama uspeo da privremeno zaustavi srpsko napredovanje, ali je tokom ponovljenog napada oko 13,00 časova, Prva Drinska divizija zauzela vrh Zebrnjak, glavni cilj turske odbrane i primorala 17. pešadijski diviziju na povlačenje. Povlačenjem pešadijske Üsküb divizije i monastirske pešadijske divizije /koje je do tada bila ime za bitoljsku pešadiju/ je Kumanovska bitka bila rešena. U 15,00 časova je Prva Moravska divizija ušla u Kumanovo. Turske snage su se povukle u metežu : Sedmi i delovi Šestog korpusa prema Skopju, a Peti i delovi Šestog korpusa prema Štipu i Velesu. Srpske snage nisu imale priliku da ih gone.
Turska vardarska vojska je vodila Kumanovsku bitku po utvrđenom planu, ali je uprkos tome, doživela teški poraz. Mada je Zeki Paša iznenadio srpsku komandu iznenadnim napadom, odluka da se postupi ofanzivno protiv nadmoćnog neprijatelja je bila kobna greška koje je odlučila ishod Kumanovske bitke. S druge strane, srpska komanda je započela bitku bez prethodno utvrđenih planova i priprema, čime je izgubila priliku da goni poraženog neprijatelje i efikasno završi vojne operacije u Vardarskoj Makedoniji, mada je imala sveže snage u pozadinskom ešalonu spremne za takvu akciju. Čak i po završetku bitke su Srbi jos uvek verovali da je to bila bitka protiv slabih turskih jedinica i da su glavne neprijateljske snage bile smeštene na Ovčem Polju. I pored toga je Kumanovska bitka bila odlučni trenutak po ishod rata u Makedoniji. Turski plan ofanzivnog rata je propao i vardarska armija je bila primorana da napusti većinu teritorije, izgubivši mnogo artiljerijskog oružja bez mogućnosti ojačavanja, jer su putevi snabdevanja iz Anadolije bili prekinuti. Vardarska armija nije mogla da organizuje odbranu Vardara i bila je primorana da napusti Skopje, povlačeći se put Prilepa. Prva armija je sporo napredovala i ušla u Skopje 26. oktobra 1912. godine. Dva dana kasnije joj je pomogla Druga moravska divizija, dok je ostatak Treće armije poslat u Metohiju i kasnije kroz severnu Albaniju do jadranske obale. Druga armija je poslata kao ispomoć Bugarima za opsadu Andrijanopolja – Jedrena, dok se Prva armija pripremala za ofanzivu na Prilep i Bitolj.
Kraj dugotrajne vladavine Turaka na Balkanu vezuje se za pobedu Srba kod Kumanova 1912. godine u Prvom balkanskom ratu, a zasluga za briljantni podvig pripisuje se i Ahmedu Ademoviću, romskom vojniku i trubaču iz Leskovca. U trenutku kada se bitka lomila, Ahmed se ušunjao u pozadinu turske vojske i odsvirao, po sluhu, njihove trubne znake za povlačenje. Zbunjena turska vojska koja je u tom trenutku bila u silovitom naletu, počela je da se povlači. Onda je opet, neopažen, prešao nazad, među srpske trupe i odsvirao signal za juriš. Njegov podvig je bio jedan od ključnih faktora za srpsku pobedu u ovoj bici. Ovaj Ahmedov poduhvat se izučavao i na vojnim akademijama. Srpska vojska je nanela Turcima poraz i otvorila put za nadiranje dolinom Vardara. Upravo za ovaj podvig, Ahmed je odlikovan Karađorđevom zvezdom. A njegov podvig koji je bio toliko jednostavan – završio je u udžbenicima na francuskim i ruskim vojnim akademijama kao pozitivan primer lukavstva običnog vojnika.
Kumanovska bitka je bila važna srpska pobeda nad turskom armijom u Vardarskoj Makedoniji, ubrzo posle izbijanja Prvog Balkanskog rata. Kumanovska bitka je označila početak oslobađanja Južne Evrope od viševekovne vladavine Turskog carstva. Prvim Balkanskim ratom je završen dugotrajni proces potiskivanja Osmanskog carstva iz Evrope, započet porazom Kara Mustafe kod Beča 1683. godine. Kumanovska bitka je krupan istorijski događaj za Srbiju i srpski narod u celini, a verovatno i za Evropu, jer je njen ishod oslobađanje oblasti Stare Srbije, koje obuhvataju područje Stare Raške, Kosova i Metohije i Skopsko-tetovske oblasti. Oslobodilačkom Prvom Balkanskom ratu je prethodio Balkanski savez, kao i uzajamni sporazumi balkanskih država – Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke. Posle poraza u Kumanovskoj bitci, turska armija je zauvek napustila glavni deo Vardarske Makedonije, pretrpevši teške gubitke u ljudstvu i ratnim zalihama. U dvodnevnoj žestokoj borbi tokom Kumanovske bitke, u kojoj su naročito krvavi bili okršaji u Nagoričanima i oko Zebrnjaka, Prva armija je imala 687 poginulih, 3208 ranjenih i 597 nestalih oficira i vojnika. U jurišu tokom Kumanovske bitke na Zebrnjaku, 23. oktobra 1912. je pala za otadžbinu cela četa Dunavske divizije – 1 četa 2. bataljona. Tu četu su uglavnom činili meštani sela Drmna kod Kostolca, koji su svi do poslednjeg izginuli. Procenjivalo se da su turski gubici iznosili 12000 ljudi, od kojih 2000 zarobljenika.
1922. godine je grupa srpskih ratnih veterana osnovala odbor sa ciljem podizanja spomenika palim ratnicima. Spomenik Zebrnjak je izgrađen od najtvrđeg bazalta i armiranog betona, imao je oblik kule-obeliska, visine 48,5 metara. Bio je bez sumnje najviši spomenik na teritoriji Jugoslavije, ali i čitavog Balkanskog poluostrva, najmonumentalniji vojni memorijal na prostorima središnjeg Balkana. U svim planovima spomenika je uočljiv vertikalizam i skladnost u strukturi građevine. Konačni projekat predstavlja spoj masivnog podnožja u obliku tvrđave, vitkog stabla sa jajastom kapom na vrhu koje se sužava naviše i novog elementa – trougaone osnove. Takvom osnovom spomenika je autor, nesumljivo, ostvario izraženi skulptoralni efekat ukupnog izgleda vitke, ali snažne građevine. Ovako vrhunski spoj arhitekture i skulpture bez uzora u srpskoj arhitekturi predstavlja remek delo Momira Korunovića, takođe učesnika Kumanovske bitke, što ga je odvelo do granica ekspresionizma, u to vreme nedostignutog u srpskoj arhitekturi. Korunović je težio da ostvari arhitekturu nacionalnog stila, služeći se ukrasnim elementima srpske srednjovekovne sakralne arhitekture. U prizemlju spomenika Zebrnjak su se nalazile prostorije koje su služile kao kosturnica izginulih srpskih ratnika. Iznad kosturnica je bio prostor podeljen u devet odaja u kome je bila muzeološka postavka. Iznad podnožja spomenika Zebrnjak, na osamnaestom metru od zemlje, nalazila se memorijalna kapela do koje se stizalo spiralnom rampom. Na svakom uglu spiralne staze su na postoljima stajali originalni topovi korišćeni u Kumanovskoj bici. Na vrhu građevine se nalazio krst, dok je njen najviši sprat bio ukrašen heraldičkim znamenjima Kraljevine Srbije. Fresko dekoraciju kapele i kosturnice je uradio sprski slikar toga vremena, Živorad Nastasijević. Osvećenje spomenika na Zebrnjaku je 31. oktobra 1937. godine izvršio mitropolit skopski Josip, na 25. godišnjicu pobede u Kumanovskoj bici. Prenos posmrtrnih ostataka iz crkve Svetog Đorđa u Nagoričanu u kapelu spomenika Zebrnjak je bio strašno potresan i žalostan, uz čitanje molitvi za upokojene od rane zore. Majke, sestre i supruge, stajale su prekrštenih ruku u crkvi ispred kostiju svojih najmilijih, držeći bosiljak i jesenje šareno cveće da njime pokruju kosti svojih najmilijih i neprežaljenih, kao poslednji dar. Kosti identifikovanih poginulih ratnika su bile u crnim sandučićima, a u belim vrećicama ostaci neidentifikovanih ratnika. Spomenik Zebrnjak su porušile bugarske vlasti 24. maja 1942. godine, posle nemačke okupacije 1941. godine, kada je tadašnja Jugoslavija, veći deo današnje Makedonije i priličan deo Južne Srbije bio dodeljen Bugarskoj, kao nagrada za njeno savezništvo.
Danas na mestu Kumanovske bitke, na brdu Zebrnjaku, postoje jedino delovi donjeg dela memorijalne spomen kosturnice u kojoj se čuvaju ostaci 687 srpskih boraca stradalih u Kumanovskoj bitci, koji su pre pohranjivanja u kosturnicu počivali u obližnjem manastiru Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu. Trostrana piramidalna kula, koja je činila vrh origiinalnog spomenika ukupne visine 48,50 metara – danas ne postoji jer je Spomen kosturnicu na Zebrnjaku bugarska vojska uništila maja 1942. godine, tokom Drugog svetskog rata. Svojom arhitekturom je spomenik na Zebrnjaku bio jedinstven na Balkanu. Činila ga je osnova od kamena bazalta – granitnih kocaka, složenih po zamisli Momira P. Korunovića, dok je unutrašnjost bila oslikana freskama koje je izradio Živorad Nastasijević, sa prikazima svakodnevnog života i likovima u srpskim narodnim nošnjama. Spomenik na Zebrnjaku je težio da ostvari arhitekturu srpskog nacionalnog stila, služeći se dekorativnim elementima srpske srednjovekovne sakralne arhitekture. Obnova spomenika junacima Kumanovske bitke i slavljenje pobede koju je izvojevala srpska vojska /ali ne pripada samo nama Srbima, već svim balkanskim saveznicima/, jasan je pokazatelj da su današnji Beograd i Skoplje široko otvorili vrata novoj budućnosti, utemeljenoj pre svega na iskrenoj veri u slobodu i zajedničku snagu međusobnog poverenja.
