Kokino megalitska opservatorija
Kokino je značajno drevno arheološko nalazište, praistorijsko svetilište i megalitska opservatorija, smešteno u severoistočnoj Makedoniji, oko 30 km od grada Kumanova, u blizini sela Staro Nagoričane i Kokina. Otkrio ga je 2001. godine arheolog Jovica Stankovski, a nalazište je nazvano po obližnjem selu Kokinu. Kokino se nalazi na nadmorskoj visini od 1030 metara, na vrhu Tatićev Kamen, veoma je čudnog oblika i zauzima površinu prečnika od 100 metara. Istorijski i arheološki podaci potvrđuju da je dolina reke Pčinje prirodni put kretanja ljudi kroz centralni deo Balkanskog poluostrva, kao i tok ratnih pohoda u pravcu sever-jug. Nalazište i svetilište Kokino je staro više od 3800 godina. Najstariji arheološki nalazi u Kokinu potiču iz gvozdenog doba, oko 7. veka pre nove ere. Kokino megalitska observatorija se sastoji od dva dela. Nalazi iz srednjeg bronzanog doba Kokina su najbrojniji /uglavnom keramički predmeti, kameni mlinovi i nekoliko kalupa. Otkriven je takođe i skup nalaza iz gvozdenog doba. Nekoliko kamenih stolica /prestola/ je najvažnije na nalazištu Kokino i oni su okrenuti prema istočnom horizontu. Prestoli sadrže posebne kamene žigove kojima se pratilo pomeranje sunca i meseca na istočnom horizontu. Otkriveno je da je nalazište i svetilište Kokino tokom čitavog drugog milenijuma pre nove ere korišćeno kao opservatorija, što potvrđuje visok nivo kulturnog razvitka i društvene organizacije stanovnika koji su ga koristili. Istraživanja su dokazala da su dani kada su se odvijali posebni rituali, posebno tokom žetve, bili označavani na prikladan način. Krajem jula je žetva završena, te je ritual bio povezan sa slavljenjem ovih aktivnosti. Prema verovanju ovih ljudi, u momentu kada je njihov vođa bio prosvetljen ritualom, on se sjedinjavao sa Bogom Sunca, što je bio siguran znak da će žetva iduće godine biti plodna i da će godina proteći u miru. Tokom jedne kalendarske godine, Sunce i pun mesec se vide na različitim mestima, što takođe određuje takozvane njihove najviše položaje na horizontu. To znači da se sunce tokom zime, kada su dani najkraći i tokom zimske kratkodnevnice /22. decembra/ nalazi u svom najjužnijem položaju na horizontu. Tada se, dan za danom Sunce pomera prema severu i u danu prolećne ravnodnevnice /21. marta/ izlazi na istoku. Sunce nastavlja da se pomera prema severu, dužina dana se povećava i u danu letnjeg vrhunca /21. juna/ dostiže na horizontu svoj najseverniji položaj. Kada se Sunce vraća nazad, u danu letnje prekretnice /23. septembra/ ponovo zalazi na istoku, a 22. decembra završava svoj krug zimskom kratkodnevicom. Dokazi za ovo su pronađeni među brojnim arheološkim nalazima u terakori, posebno u velikom broju mlinova za ručno mlevenje žita.
Kokino kultura je deo grupe 10 hramova koji su otkriveni u planinskim vencima vulkanskog sastava kumanovsko-kratovskog regiona, koji potiču iz 20. do 18. veka pre nove ere. Kameni crtezi su takođe pronađeni u Kokinu, među kojima su posebno zanimljivi crteži orla /što je vezano za nepogode/ i kornjača /koje simbozuju državu/. Najmanje 10 figurina ljudi i životinja je pronađeno u Kokinu. Ukoliko Kokino bude označeno kao drevna civilizacija, to bi bila najstarija civilizacija Balkana. Kokino megalitsku opservatoriju je 2005. godine NASA u svom projektu “vanvremensko znanje” uvrstila među značajna svetska arheološka nalazišta. To je doprinelo da Kokino postane deo drevnih opservatorija poput Stonehendge-a u Velikoj Britaniji, Abu Simbela u Egiptu i Angkor Vata u Kambodzi. Megalitska opservatorija Kokino je predložena za listu UNESCO svetskog nasleđa.
