Jajce – Jezero Pliva
Jajce je prelepi grad i opština, poznat kao “Grad kamena, vode i svetla”, smešten u središtu Bosne i Hercegovine, u delu Centralnog Bosanskog Kantona Federacije Bosne i Hercegovine, 70 km južno od Banja Luke i 160 km severno od Sarajeva. Saobraćajno-geografski položaj opštine Jajce je veoma povoljan, obzirom da dolina reke Vrbas od davnina predstavlja prirodni putni pravac koji povezuje severne delove Bosne i Hercegovine sa planinsko-kotlinskom Bosnom, te preko Bugojna i prevoja Makljen sa Hercegovinom. Grad Jajce leži na raskrsnici između Opština Banje Luke, Mrkonjić Grada i Vakufa, na ušću prekrasne reke Plive u Vrbas. Pliva u Jajcu stvara veličanstveno jak, 20 metara visok vodopad, koji je jedan od najlepših vodopada u regionu i na svetu i širom sveta je proslavio grad Jajce. Stari Grad Jajce, sa dvadesetak objekata, lokaliteta i celina na listi nacionalnih spomenika, koji obuhvataju područje od oko 112000 m2, predstavljajući grad-muzej jedistvene lepote i arhitekture, će biti uvršćen na prestižnu UNESCO listu svetske baštine kada ispuni još nekoliko manjih uslova.
Jajce se prvi put pominje u 14. veku, kada je služio kao glavni grad nezavisne Bosanske Kraljevine njegovim vladarima – Tvrtku II Tvrtkoviću, Stjepanu Tomasu i Stjepanu Tomaševiću. Grad Jajce ima kapije i utvrđenja, kao i zamak, sa podzemnom crkvom i kriptom, zidinama i tunelima, koji vode do različitih kapija oko grada. Bosanska Kraljevina je 1463. godine pala pod tursku vlast, kada je i Jajce osvojila turska vojska, međutim ga je preuzeo mađarski Kralj Matija Korvin. Tokom ovog perioda, bosanska kraljica Katarina Kosača – Kotromanić obnavlja Crkvu Svetog Luke u Jajcu, danas najstariju crkvu u Jajcu. Katarina Kosača Kotromanić je sigurno jedna od najzanimljivijih i najslavnijih ličnosti srednjovekovne Bosne, čije je tragična sudbina skončala 25. oktobra 1478. godine u Rimu, daleko od njene dece Katarine i Žigmunda, posle propasti bosanskog kraljevska 1463. godine i pogubljenja u Jajcu njenog polubrata i poslednjeg krajlja Srba i Bosne, Stefana Tomaševića. Devetogodišnja Katarina i njen dve godine stariji brat Žigmund su zarobljeni od nadiruće vojske sultana Menmeda II /vladao 1451-1481/, na dvoru u Fojnici ili u obližnjem Kozogradu i odvedeni u osmansko zarobljeništvo u Carigrad, gde su nasilno prevedeni u islam. Činom islamizacije Katarina dobija novo ime, Tahiri Hanuma. Po legendi, princeza Katarina – Tahiri Hanuma je sahranjena u Skopju, gde joj je Isa beg Isaković kasnije podigao turbe – nadgrobno obeležje za zaslužne i ugledne muslimane, koje se nalazi na brežuljku Urjan Baba, danas poznato kao Gazi Baba, u mezarju – groblju pored puta zvanog Hadžilar Jolu, ‘gde je bila pokopana izvesna Kral K’zi, odnosno kraljevska princeza’. Mnogi Skopljanci i posetioci Skopja, prolazeći pored turbeta i ne znaju kome je posvećeno, a još manje da je tu sahranjena mlada kraljevska princeza iz kraljevske dinastije Kotromanića, banova Bosne i kasnije kraljeva Srba i Bosne.
Konačno 1527. godine je Jajce bilo poslednji grad u Bosni koji su osvojili Turci. Bilo je to godinu dana posle turske pobede nad Mađarima u Bitci kod Mohača, čime je označen kraj mađarske vladavine provincijom Bosnom. Čitava Bosna je sada bila osmanska i ostaje tako do austrijske okupacije posle Berlinskog mira, 1878. godine.
U Jajcu se nalazi nekoliko crkava i džamija izgrađenih u različitim periodima istorije, pod raznim vladarima, koje čine Jajce gradom raznovrsnosti. Prvi i najviši deo Starog grada Jajca obuhvata tvrđavu-citadelu, kao glavno utvrđenje, sa romaničkom Medvjed kulom, ispod čega je uzani stambeni pojas u obliku amfiteatra, okruženog zidinama. Ovo je bio deo feudalnog i kraljevskog dvora, koji je takođe imao i javnu upotrebu, a korišćen je za stanovanje. Druga zona starog grada Jajca se nalazila na jugozapadnom delu zaravni, sa crkvom Svetog Luke i zvonikom-tornjem, grobnicama i katakombama, kao i posebnom odbrambenom kulom. Ovaj deo je tokom nastajanja utvrđenja bio izvan zidina, oko koga su vremenom nastale kuće i zanatlije izuzetnih veština, koje su, iako seoskog porekla, veoma vešto služile i trgovale sa feudalnim vladarima. U ovom delu se nalazi Etno Muzej sa veoma zanimljivim postavkama, radionicama i zbirkama, koje obavezno treba pogledati. Jajce ima dvadesetak objekata, lokaliteta i celina koji čine nacionalne spomenike kulture, te će ovaj grad jedinstvene lepote i arhitekture postati deo UNESCO svetske kulturne baštine.
Jajce je steklo ugled i tokom Drugog svetskog rata, jer je u njemu 29. novembra 1943. godine održana Druga Konferencija Anti-fašističkog Veća Narodnog Oslobođenja Jugoslavije, istorijski skup na kome je posle Drugog svetskog rata osnovana Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Muzej AVNOJ se nalazi u južnom delu grada i obeležava ovaj značajan istorijski trenutak Jugoslavije, koji je okupio 142 predstavnika Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije, Crne Gore, Makedonije i Slovenije. Ove države su na Drugom zasedanju AVNOJ-a donele odluku da se odreknu svoje suverenosti i postanu deo federalne uprave Jugoslavije, značajnim odlukama u cilju formiranja Jugoslavije. Od tada je Jugoslavija postala federalna republika u kojoj su svi narodi bili jednaki, štoje bila i završnica stvaranja jugoslovenskih državnih vlasti. Na ovom skupu je potpisan dokumenat koji potvrđuje odluku o osnivanju Jugoslavije na federalnim principima, sa punom ravnopravnošću njenih naroda i narodnosti. Ovaj dokumenat je obeležio završetak stvaranja jugoslovenskih državnih vlasti.
Na početku rata u Bosni, Jajce je bilo naseljeno stanovništvom svih etničkih grupa, budući na spoju područja većinskog srpskog stanovništva na severu, područja većinskog bosansko-muslimanskog stanovništva na jugoistoku i područja većinskog hrvatskog stanovništva na jugozapadu. Krajem aprila i početkom maja 1992. godine su skoro svi Srbi napustili grad, izbegavši na teritoriju pod upravom Republike Srpske. Crkva Uspenja Bogorodice – srpska pravoslavna crkva u Jajcu je dignuta u vazduh u noći između 10. i 11. oktobra 1992. godine. U leto 1992. godine je vojska Republike Srpske započela teško bombardovanje Jajca. Srpske snage su ušle u Jajce oktobra 1992. godine, verovatno zahvaljujući odsustvu saradnje između bosanske vlade i hrvatskih snaga. Bosansko i hrvatsko stanovništvo je izbeglo preko Divičana u Travnik. U hrvatskoj kontraofanzivi avgusta i septembra 1995. godine, Jajce su zauzele hrvatske snage, kada je skoro svo srpsko stanovništvo izbeglo. Jajce je postalo deo Federacije Bosne i Hercegovine po Dejtonskom sporazumu, kojim su granice opštine Jajce promenjene i obuhvatile neka sela sa bosansko-hrvatskom većinom pre rata /Mrkonjić Grad i Skender Vakuf/ i kojim nisu obuhvaćena neka sela sa bosansko-srpskim većinskim stanovništvom pre rata.
Jajce se nalazi u živopisnom planinskom ambijentu, sa okolnim ljupkim i drevnim selima i modro-zelenkastim rekama Vrbasom i Plivom, kao i Velikim i Malim Plivskim jezerima, koja su popularna sportsko-rekreativna odredišta, pogodna za sakupljanje lekovitog bilja i pečuraka, planinarenje, pešačenje, vožnju brdskog mountain bicikla, posmatranje ptica, foto safari, kajakarenje i vožnju čamca i izvanredna lokacija za sportski ribolov. Grad Jajce je okružen lancem srednje visokih planina /Ćusine, Bukovica, Hum, Dnolučka planina, Kik i Ranče/, obrasle listopadnim i četinarskim šumama prošaranim planinskim livadama i pašnjacima. U planinama se nalaze hladne i zdrave vode kao i veliki broj potoka i reka Komotinski potok, Šedinac, Lučina, Raševik, i Rika. Region reke Plive je smešten na područjima Šipova, Jezera i Jajca. Šipovo je u blizini izvora reke Plive, Jezero je na Plivskim jezerima, a Jajce je smešteno tamo gde se Pliva uliva u Vrbas. Pet km od Jajca se nalaze prekrasna jezera Plive, u sredini odvojena grupom jedinstvenih, odlično očuvanih vodenica – mlinova koje potiču iz otomanskog perioda. Lokalno stanovništvo ih naziva “mlinčići” (mali mlinovi) i ponosno je na njih, jer posetiocima iz čitavog sveta, kao i lokalnom stanovništu, predstavljaju jedinstvenu znamenitost i mesto za uživanje u nenadmašnoj svežini i lepoti vode. Danas mlinčići na Plivi uglavnom ne obavljaju svoju namenu, ali predstavljaju jedinstvenu znamenitost između Plivskih jezera. U blizini Jajca su poznate planine visoke preko 2000 metara, Vitorog /1906 metara/, smešten iznad Šipova – ekološkog raja koji privlači istraživače prirode i lovce, kao i planina Vlašić, nedaleko od Travnika.
Srednjovekovna tvrđava Sokol na Plivi se može svrstati među poznatija i važnija mesta srednjovekovne bosanske prošlosti. Iako ga geografska odrednica koja najčešće stoji uz njegovo ime veže za reku Plivu, ovaj grad zapravo leži na Plivinoj pritoci Sokošnici, koja se u Plivu uliva tri kilometra od njenih izvora. Pripada tipu visinskog grada i leži visoko na završetku planinske kose Borovice, strmo iznad kanjona Sokošnice, udaljen oko pet kilometara od Šipova. Svojim položajem Sokol je dominirao područjem koje se prostiralo dolinom Plive sve do Kupreškog polja i planine Vitorog, sa jedne, i do brda iznad Gornjeg Ribnika na reci Sani, sa druge strane. Gad Sokol se nalazio na raskršću važnih komunikacionih puteva kontrolirajući tzv. “solarski put”, koji je produžavao lijevom obalom Plive ka Jezeru i Jajcu, te puteve prema Ključu i Glamoču, a u njegovoj se relativnoj blizini nalazila i raskrsnica kod Carevca. Pošto je bio izuzetno strateški pozicioniran bio je skoro nedohvatljiv srednjovekovnom oružju. Izvori ne pominju vreme kada je tvrđava podignuta, a ni arheološka istraživanja nisu uspela to pitanje približiti konkretnijem rešenju. Ono što je izvesno je da je tvrđava Sokol postojala i pre nego što je prvi put zabeležena u savremenim istorijskim zapisima iz 1363. godine. Grad Sokol je u toku akcije koju je preduzeo kralj Matija Korvin, nakon pada srednjovekovnog Bosanskog kraljevstva, krajem 1463. godine, uvršten u sastav Jajačke banovine u kojoj je, izuzev jednog kratkog perioda 1496., ostao sve do oko 1518. godine, kada ga Osmanlije i definitivno zauzimaju, značajno se približivši gradu Jajcu. Pod njihovom upravom utvrđenje je dodatno prošireno i ojačano, ali je ubrzo izgubilo svaki strateški značaj zbog rapidnih napredaka koje su Osmanlije postizale prema zapadu i severu. /Esad Kurtović, Emir O. Filipović/
Udaljenost regiona i okoline Jajca, njegova ogromna površina i kraški teren su omogućili raznovrsnim retkim i divljim životinjskim vrstama da opstanu. Mrki medved, vukovi, ris i divlji vepar žive u šumama oko Šipova i Jajca. Posećujući prekrasne prirodne predele u okolini Jajca imajte na umu sve posledice vaših aktivnosti po životinje i vas, te ekološku filosofiju – najviše zadovoljstva uz najmanji poremećaj. Prilagodite se okolnostima i budite svesni načina kako životinje tretiraju vaše prisustvo. Ukoliko prihvatite njihove potrebe i želje, one će obično prihvatiti vas. Neke životinjske vrste, koje žive u otvorenim prirodnim staništima, kao što su medvedi i vukovi, često se približe, umesto da odu od vas kada vas ugledaju. Savet : ako sretnete medveda – ne trčite, jer će to podstaći instinke grabljivice da hitro krenu za vama i da vas sustignu. Umesto toga – lagano se povucite unazad. Ukoliko je napad neizbežan – lezite na zemlju i ukolutajte telo, pokrivajući rukama glavu i vrat.
Putevima Titovih partizana
Balkanska tura Srbija – Crna Gora – Bosna i Hercegovina
