Herceg Novi Crna Gora
Herceg Novi je poznati turistički primorski centar Crne Gore na jadranskoj obali koji se ponosno smestio između najvišeg dinarskog masiva – Parka Prirode Orjena (1.895 metara) i ulaza u prekrasni Bokokotorski zaliv, koji je 2000. godine uvršćen u jedan od 25 najlepših zaliva-fjordova sveta. Herceg-Novi se nalazi na padini preko puta ulaska u Bokokotorski zaliv, te zato gotovo svi putevi u gradu izgledaju kao serpentine. Opština Herceg Novi obuhvata naselja Herceg-Novi, Njivice, Žvinje, Špulje, Igalo, Sutorina, Prijevor, Mojdež, Ratiševina, Sušćepan, Trebesin, Kameno, Mokrine, Kruševice, Sitnica, Vrbanj, Ubli, Žlijebi, Podi, Meljine, Zelenika, Kuti, Sasovići, Kumbor, Đenovići, Baošići, Bijela, Jošica, Kamenari, Đurići, Bjelske Kruševice, Repaji, Rose, Zabrđe, Klinci, Radovanići, Mrkovi, Brguli i Mardari.
U gradu Herceg Novom ima mnogo stepenica koje predstavljaju odgovarajuću znamenitost i prepoznatljivu odliku Herceg Novog. Stepenice Herceg Novog povezuju sve nivoe serpentina. Kada se nalazite na obali u Herceg Novom, kuće izgledaju veoma udaljene, iako je razdaljina samo 5 do 10 minuta šetnje uzbrdo, pa mnogi posetioci upravo uživaju u šetnji kroz grad i disanju čistog morskog vazduha. Herceg Novi je 124 km udaljen od Aerodroma Podgorica, 25 km of Aerodroma Tivat, 84 km od Luke Bar, 50 km od Luke Dubrovnik i 46 km od Budve.
“Masiv Orjena veoma je neobičan, pun surove ljepote. Na njemu nećemo vidjeti pejzaže alpskog tipa, lednike, špicaste vrhove, jezera i plahovite potoke. Ne, centralni dio Orjena je pun kamenih platoa, raspucalih stijena i dubokih jama. Zanimljivo je da planinu, uz sivilo krečnjaka, ispunjava i zelena boja gustih šuma”. Park Prirode Orjen
Po spisima kancelarije Dubrovačke Republike, grad Herceg Novi je kao Ad Castrum Novum 1382. godine osnovao Tvrtko I Kotromanić, pod nazivom Sveti Stefan, utvrdivši grad u župi Dračevici u Topoljskom zalivu u sastavu Kraljevine Bosne. Cilj osnivanja grada Svetog Stefana je bio izlazak moćne srednjovekovne Bosanske države na Jadransko more, ostvarivanje trgovačkih veza sa okolnim zemljama i proizvodnja soli koju je Dubrovnik tih godina skupo prodavao Bosni. Zbog značajnog strateškog položaja, grad Herceg Novi je u prošlosti bio večito poprište borbi mnogih osvajača – između Mletačke republike, Turske, Španije i Francuske. Osmanska opsada grada Novog počela je u drugoj polovini novembra 1481. godine. Ajaz-beg je napao Novi sa 2.000 vojnika i zauzeo ga krajem januara 1482. godine, kada je obnovljeno utvrđenje i razvijena trgovina. Združene flote i snage Španije, Venecije i Vatikana su 1538. godine zauzele grad, ali su ga sledeće godine Osmanlije povratile. Španci su za kratko vreme svoje vladavine izgradili utvrđenje koje su kasnije završili Turci, ali je i danas ostalo pod nazivom “Španjola“, kao i crkvicu svete Venerande – Svete Ane. Crkvu je sagradio Don Ferante Gonzaga 1538. godine, na mestu gdje je nekada bila starija crkva koju su Turci srušili kada su odatle proterali potomke Hercega Stjepana. Tvrđava Španjola je odigrala zapaženu ulogu o odbrani Herceg Novog od Napoleonovih trupa 1806. godine, kada je došlo do borbe u dolini Igala, gde je bilo četiri hiljade ruskih vojnika i kada su sa Španjole dejstvovali ruski topovi. U toku dvodnevnih borbi Francuzi su stigli do Starog grada i tvrđave Španjole u koju se se povukle kombinovane crnogorsko-ruske trupe, ali nisu mogli da je osvoje. Jula 1807. godine Rusi prepuštaju Boku Francuzima, koji posedaju tvrđavu Španjolu 10. avgusta iste godine i nalaze je u dobrom stanju jer su Rusi popravili oštećenja nastala u sukobima prethodne godine. U francuskim rukama tvđava Španjola ostaje do 1814. godine, kada Novi i cela Boka potpadaju pod vlast Austrije. Sredinom 19. veka, 1853. godine, izgradnjom tvrđave “Mamula” na ostrvu Lastavica i tvrđave “Arza” na poluostrvu Luštica i forta Prevlaka na poluostrvu Prevlaka, tvrđava Španjola gubi originalni strateški značaj, ali svojim dominantnim položajem i dalje igra bitnu ulogu u odbrani Boke. Zbog strateških prednosti brežuljka Bajer, tvrđava Španjola smeštena je na severozapadnoj strani grada Herceg Novog, na nadmorskoj visini od 170 metara i dominira ulazom u Bokokotorski zaliv. Sa nje se pruža široka i nezaboravno lepa panorama okoline. Tvrđava Španjola u Herceg Novom je opasana masivnim zidinama sa četiri isturena kružna bastiona na uglovima.
Na poluostrvu Luštica se nalaze zanimljiva malena turistička mesta Rose, Mirišta i Žanjice, nastala tokom rimske vladavine, koja pružaju izvanredne uslove za opuštajući odmor i uživanje u prekrasno lepom otvorenom moru, na samom ulazu u zaliv. Žanjice su omiljeno izletište na području Herceg Novog. Plaža u Žanjicama je javna i sastoji se od šljunka, betona i peska. Veoma zanimljiva plaža je u zalivu Mirišta, koja obuhvata beton i pesak. Plaže ovog prekrasnog dela crnogorske obale su potpuno okružene bujnim četinarima i maslinjacima, što još više doprinosi njihovoj lepoti, ali i izuzetno prijatnoj klimi.
Na teritoriji hercegnovske opštine koja zauzima površinu od 235 kvadratnih kilometara, živi oko 40.000 stanovnika, a u samom gradu Herceg Novom oko 15.000 stanovnika. Meštani ovde, možda više nego u bilo kom drugom delu zaliva Boke Kotorske, vole da naglase da su Bokelji, a ne Crnogorci.
Herceg-Novi ima specifičnu mikroklimu, na koju utiču južni položaj i izloženost, blizina mora, krečnjačko tlo i planinsko zaleđe, kroz koje ne mogu da prodru hladne vazdušne mase. Zbog 200 sunčanih dana u godini, Herceg Novi zovu gradom sunca, u kome „sve živi od njega, zbog njega i za njega“. A zbog raskošnog i retkog tropskog bilja, mimoza, kaktusa i oleandera koje su ovde vekovima donosili moreplovci iz svih krajeva sveta, Herceg Novi je poznat kao grad cveća. Herceg Novi je, makar van sezone, inspiracija mnogih umetnika, književnika i slikara, a zbog tradicionalnog Filmskog festivala, nezaobilazna tačka filmadžija. Zovu ga zato gradom umetnika. Za mnoge je Herceg Novi asocijacija na muzički festival „Sunčane skale“, koji se održava početkom jula, ili na Dane muzike, koji se takođe tradicionalno odigravaju leti, ili na “Gitar art letnji festival”, koji sredinom avgusta okuplja međunarodne gitariste svih profila. Razumljivo je otud zašto je Herceg Novi bio i ostao i grad muzike.
Na području Opštine Herceg-Novi ima 89 crkvenih objetaka, i to 74 pravoslavnih i 14 rimo-katoličkih, kao i 11 ruševina. Ovi sakralni objekti Herceg Novog nalaze se u dvanaest srpsko-pravoslavnih crkvenih opština, dva srpsko-pravoslavna manastira i tri rimokatoličke župe.
Jedinstvena arhitektonska celina starog dela Herceg Novog, kamenih fasada, zidana je stepenasto sa dva velika trga, ispresecana uskim ulicama i stepenicama. Uživanje posetilaca u razgledanju Herceg Novog obično počinje od Trga Nikole Đurkovića. Kada krenete stepeništem Kralja Tvrtka, smeštenim ispod čuvene Sahat kule iz 17. veka /sagrađene 1667. godine/ koja je u prošlosti bila glavni ulaz u grad i imao pokretni drveni most, pa izbrojite šezdesetak stepenika, ugledaćete Trg Hercega Stjepana, poznatiji kao Trg Bela Vista. Pažnju će vam sigurno privući Crkva Svetog Arhanđela Mihaila, koju smatraju draguljem bokokotorskog neimarstva i Spomen česma iz koje još teče pitka hladna voda. Ova izuzetno skladna pravoslavna crkva sa kupolom je izgrađena od 1883. do 1905. godine i smeštena je između palmi u središtu blistavo belog trga Hercega Stejpana (trga Belavista). Arhanđel Mihajlo je predstavljen iznad ulaznog portala, na skladnoj kamenoj podlozi. Ako krenete desnim stepeništem, susrešćete se „licem u lice“ sa tvrđavom Forte mare, najčešćim motivom suvenira i uspomena Herceg Novog. Tvrđava pod imenom Forte mare nalazi se na krajnjem južnom delu Starog hercegnovskog grada, gotovo prislonjena uz obalu. Prema nekim izvorima, tvrđava Forte mare čuva i predstavlja začetak srednjovekovnog grada koji je 1382. godine osnovao bosanski kralj Tvrtko I. Dolaskom Mlečana, početkom 17. veka tvrđava Forte mare je obnovljena, a iz tog vremena potiče i sadašnji naziv. Građena je između 14. i 17. veka, da bi posle Drugog svetskog rata bila pretvorena u letnji bioskop i pozornicu sa 500 mesta, a kasnije i u diskoteku. Zanimljivo je da je tvrđava Forte mare građena nad samim šetalištem, iako je vidljiva iz skoro svakog dela grada, i da u zidinama postoje vrata – prolaz od morske obale do vrha tvrđave. Pri povratku stepeništem iz starog dela grada, skretanjem posle Sahat kule, stiže se do druge utvrđene znamenitosti Herceg Novog – Kanli kule – Krvave kule. Osnova ove današnje tvrđave ima oblik nepravilnog pravougaonika približne veličine 70 x 60 metara, sa relativno dobro očuvanim spoljašnjim zidovima i kulama na uglovima. Zidana je pretežno od grubo tesanog lokalnog kamena vezanog krečnim malterom. Ko ne zna da se njeno ime sa turskog prevodi kao „krvava kula“ i da je u 16. veku bila ozloglašena tamnica, ne bi poverovao da krije tako mračnu prošlost. Jer, Kanli kula je, otkako je obnovljena 1966. godine, pretvorena u jednu od najlepših letnjih pozornica na Jadranu. Spuštanjem iz Starog grada stiže se na Škver, gde leti vri kao u košnici. Uz samu obalu mora, Herceg Novi „opasava“ poznato šetalište Pet Danica, izgrađeno na ostacima železničke pruge od Igala do Meljina, o čemu svedoče tuneli kroz koje se prolazi. Naziv podseća na pet devojaka, istog imena Danica koje su nosile, koje su 1941. godine otišle u rat i nisu se iz njega vratile. Novljani će vam kao pesmicu izrecitovati da su to sve bile Danice – Kostić, Popivoda, Bojanić, Tomašević i Urović.
Na početku čuvenog šetališta u Herceg Novom su uklesani stihovi Alekse Šantića : „Naša mila Boko, nevjesto Jadrana, pokrivena nebom ko od plave svile, ljepša si od tvoje primorkinje vile, i svetija si od njenog đerdana…“, a šetnjom naviše stižete do Njegoševe ulice, u kojoj se nalazi kuća Ive Andrića, koja je pretvorena u Klub književnika.
Posetioce Herceg Novog očekuju zanimljiva i prijatna iskustva na turističkoj turi minibusom po zaleđu grada i potencijalima Orjena, na liniji Herceg Novi – Borići – Vrbanj, koja obuhvata jedinstvene znamenitosti i panorame, probu autentičnih lokalnih proizvoda i raskošne mirise lekovitog bilja. Arheološki lokalitet Čakotin je jedan od vidikovaca sa najlepšim pogledom na hercegnovski deo zaliva i Lušticu i značajan čuvar ostataka rimskog refugijuma, još uvek neistraženog arheološkog nalazišta. Sledi stanica Kameno i razgledanje-obilazak austrougarske tvrđave Tajno brdo i arheološkog lokaliteta Đevojačke grede, na kojem se nalazi više kamenih humki iz Ilirskog doba. Posle okrepljenja se izlet nastavlja do Zone Borići, odakle, malo spremniji posetioci imaju veliki izbor pešačkih i planinarskih ruta do planinarskog Doma za Vratlom (1160 metara), speleo-arheološkog lokaliteta Žlijepska jama (1300 metara), austrougarske karaule Grab (1383 metara), ambijentalne celine Žlijebi sa crkvom Svetog Nikole (708 metara) i do vrhova Orijena – Veliko Ćedilo (1446 metara), Subra (1679 metrara) i Odijevo (1571 metara). Planinari imaju svoju rutu, dok druge posetioce očekuju iskustva u zoni Mokrine, crkvama Lazarici i svetoj Varvari i dinarsko selo kamenih kuća, kao i ruralna celina Kruševica sa mlinom u zoni Vrbanj. Posle odmora u turističkom objektu Konaku, markirana pešačka i planinarska staza vodi do vidikovca Žukovica na 1150 metara nadmorske visine, odakle se pruža odličan pogled na litice Subrinog amfiteatra – najzanimljivijeg detalja primorskih Dinarida. Slede ambijentalna celina katuna Vučji do (1090 metara), ostaci katuna Poljice (1130 metara) i planinarski dom Orjen sedlo (1600 metara), u jedinstvenom okruženju endemske šume munike. Posetiocima bolje kondicije se predlaže izlazak na vrh Veliki kabao (1894 metara) koji je najviša tačka primorskih Dinarida i do kojeg se sa Orjen sedla dolazi za sat vremena, obeleženom, srednje teško-zahtevnom stazom.
Kuti predstavljaju zaleđe Zelenike koja je poznata po velikom broju crkvenih građevina iz srednjeg veka. Nekada ih je bilo dvanaest. “Kuti leže blizu obale mora ali istovremeno i dosta daleko. Dovoljno daleko da u svojim gorama sačuvaju tragove jedne kulture koja u svojim najdubljim slojevima nosi pečat Mediterana”. Dr Goran Komar
Od brojnih značajnih arhitektonskih zdanja u Herceg Novom treba istaći crkvu Svetog Srđa i Vakha (15. vek) na Podima, iznad grada, odakle se pruže prekrasan pogled na ulaz u Bokokotrski zaliv. Ova skladna crkva je građena na temeljima crkve iz 8. veka u vizantijskom stilu sa elementima gotskog stila. Zanimljivo je da je istoričar Pantelija S. Srećković u “Glasniku Srpskog učenog društva”, knjiga XXVI, str. 65, 1869. godine objavio kraći zapis o crkvi Svetih Sergija i Vakha, u kojem se poziva na rad V. Markuševa, objavljen aprila 1867. godine u “Žurnalu Ministarstva narodne prosvete”, str. 157. i navodi se da “…o ovoj starosrpskoj svetinji niko ništa ne zna”, mada ju je 760. godine “načinio kralj Premislav”, a u njoj su sahranjeni “zahumski kneževi Draginja i Mihail”. Nikola Milovančev
Austrougarske tvrđave na rtu Oštro, ostrvu Mamula i rtu Arza su sagrađene na ulazu u Bokokotorski zaliv u periodu od 1850. do 1853. godine, u drugoj fazi gradnje austrougarskog utvrđenog fortifikacionog sistema Primorskih tvrđava Boke. Na svega nekoliko kilometara od Herceg Novog, između poluostrva Luštica i Prevlaka, nalazi se ostrvo na kome je sredinom 19. veka austrijski general Lazar Mamula podigao impresivnu i čvrstu tvrđavu. Po njemu je tvrđava Mamula i dobila ime, a po arhitektonskom rešenju mnogi tvrde da predstavlja najlepšu tvrđavu na Jadranu. Tvrđavu Mamulu predstavljaju kao najveću i najbolje očuvanu austrougarsku fortifikaciju na Jadranu zbog njene monumentalnosti, izrazite preciznosti gradnje i savršene funkcionalnosti. Ostaci britanske podmornice H-3, potopljene jula 1916. godine u jadranskim vodama pod kontrolom austrougarske vojnopomorske baza u Boki Kotorskoj, najvažnijoj operativnoj bazi Austrougarske flote na južnom Jadranu, leže na peskovito-muljevitom dnu mora na dubini od 73 do 75 metara, oko milju u smeru jug-jugoistok od ostrva Mamule – Lastavica na ulazu u Boku Kotorsku. Ova olupina uništene podmornice je nastala u gustom defanzivnom minskom polju postavljenom na prilazima zalivu, za odbranu Boke od napada snaga Antante sa mora i pripada korpusu podvodne kulturne baštine i pravno ima i status britanskog ratnog groba. Dok su tutnjali Prvi i Drugi svetski ratovi, ovo je bio zloglasni koncentracioni kamp i zatvor Kampo Mamula u kome je u Drugom ratu bilo zatočeno i mučeno preko 2000 ljudi. Na mermernoj ploči na ulasku u tvrđavu Mamula na ostrvu Lastavica natpis podseća na slobodarski duh i veru u pobedu onih koji su ovde tamnovali. Danas je to nenaseljeno ostrvo, pod zvaničnim imenom Lastavica /Rondini/ i preporučljiva destinacija za izlet brodićem iz Herceg Novog i okolinih mesta, a u planu je izgradnja raznovrsnih turističkih i ugostiteljskih kapaciteta….. Danas je nekadašnji logor Mamula pretvoren u luksuzni turistički resort sa marinom, spa i drugim sadržajima za uživanje posetilaca!
Radmila Ćapin: “Temelji crkve Lazarice na Vidovom vrhu iznad Herceg Novog. Tradicija kultnog mjesta posvedočena je dizanjem crkve svetom Knezu Lazaru u 15. veku, obnovom u 19. i 21. veku. Vid je bio vrhovni Bog Otac čiji hram nije u pećini, bog koji stvara i rađa – izvor ispod vrha Tvorađa, koji sve zna i sve vidi, kao vidar – travar vida rane, liječi i spasava, stvoritelj i spasitelj koji objedinjuje kult zemlje, kult sunca, kult mrtvih, kult predaka i kult heroja-polubogova. Arheološka istraživanja sprovedena 2009. godine, rezultati objavljeni u stručnom časopisu.” https://www.rastko.rs/cms/files/books/57b8365f6b708.pdf https://www.academia.edu/22510411
Tvrđava – kula Arza, istočno od tvrđave Mamule, na samom kraju jugozapadnog dela poluostrva Luštice, počiva na temeljima antičke tvrđave, od koje su sačuvani pojedini ostaci većih amfora i posuda. U trouglu tvrđava na rtu Oštro na poluostrvu Prevlaka (koje leži sa zapadne strane ulaza u Boku Kotorsku, a pripada Hrvatskoj) – Tvrđava Mamula (Lastavica) – tvrđava Arza, ulaz u Boku je strateški bio potpuno zatvoren i predstavljao prvu odbrambenu liniju od napada sa mora. Danas ova utvrđenja očekuju obnovu i novu turističku valorizaciju…..
Hotel Igalo je izgrađen 1928. godine, koji je za ono vreme bio izuzetno moderan, sa teniskim terenom i drugim sadržajima. Podigao ga je u svom rodnom kraju, pokraj porodične kuće, Špiro Janković (1876-1934), brodovlasnik iz Trsta, ktitor crkve Svetog Spiridona u Trstu, dugogodišnji predsednik Srpske pravoslavne crkvene opštine u tom gradu, predsednik Srpskog društva i osnivač Srpske škole u Trstu. Špiro je u Igalu “odmah angažovao stručnjake da se ispita crno blato u rijeci Sutorini, kao i izvorište vode ispod brda Slatina i njihova primjena u liječenju ljudi”. Bio je to začetak zdravstvenog turizma u Boki i kasnije u Crnoj Gori. Posle Drugog svetskog rata Jankovića hotel, kako je bio odomaćen naziv, oduzet je porodici Janković i nacionalizovan….
Više o uzbudljivom životu Špire Jankovića saznaćete u knjizi Nebojše Raša “Znameniti Bokelji – sinovi srpskog Bosfora ΙΙ” (Herceg Novi, 2008). Ovde spominjemo samo da su se Jankovići u Igalo doselili iz Paštrovića u 17. veku, da su slavili svetog Iliju i da su “Boki dali lijep broj pomorskih kapetana”. Špiro Janković je završio Srpsku pomorsku zakladnu školu u Herceg Novom, a potom Ekonomski fakultet u Trstu. Bio je suvlasnik kompanije “Navigazione Libera Triestina”, kasnije “Oceania”. Brodovi ovih kompanije plovili su, pored ostalog, iz italijanskih luka za Ameriku (npr. linija za Njujork). Mnogim Bokeljima pomorcima Špiro je pomogao da nađu zaposlenje. Njegov sin Miloš postaće četrdesetih godina gradonačelnih Herceg Novog (drugi sin je živeo u Novom Sadu a treći sin je poginuo u bombardovanju Beograda 1941.). Takođe, Špiro je bio jedan od osnivača Brodarskog akcijskog društva “Boka” sa brodovima”Bistrica”, “Sitnica” i “Morava”. Pomogao je crkvu Svetog Preobraženja u Igalu. Za svoj rad odlikovan je ordenom Svetog Save trećeg stepena. Sahranjen je u porodičnoj grobnici na Toploj, uz generacije svojih predaka, pomorskih kapetana Jankovića….
