Elbasan Albanija

Elbasan je jedan od najvažnijih gradova centralne Albanije, sa oko 140,000 stanovnika koji leži na reci Škumbi /Scumpino, Scampius/, antičkog naziva Genusus, oko 50 km južno od Tirane. Pod vlašću Rimskog carstva je grad nosio naziv Scampis koji se nalazio na rimskom trgovačkom putu – Ignjatijevom putu Via Egnatia između Drača i Konstantinopolja, pored koga je bila drumska karavanska stanica Ad Quintum, u blizini sela Bradašeš, oko 6 km istočno od Elbasana. 519. godine današnji Elbasan postaje garnizonski grad, hrišćanski centar i vladičansko sedište Scampinus, kada su, izvan gradskih zidina, izgrađeni crkva i bazilika.

Kada je Konstantinopolj postao centar Vizantije, trgovački put Via Egnatia dobija osnovni značaj kao veza sa zapadnim provincijama Apolonijom i Dračom, Balkanom i posebno sa italijanskim poluostrvom. Tokom ovog perioda – 4. vek, tj gotovo sigurno oko 323. godine n.e., grad Scampinus – drevni naziv Elbasana je bio utvrđen i okružen zidinama koje su mogde da prihvate čitavu legiju. Grad Elbasan je bio utvrđen sa 26 kula i njegova osnovna uloga je bila zaštita od upada varvarskih plemena. Sistem četvorostranog utvrđenja castrum je postao decumanus – stanica na putu Via Egnatia.

1381. godine arbanaški knez Karlo Topija je na periferiji – ulazu u Elbasan, kod sela Bradašeš obnovio Manastir koji je osnovao prvi srpski kralj Sveti Jovan Vladimir – Shën Joan Vladimirit, gde je iz Drača preneo svete mošti svetitelja Svetog Jovana Vladimira, mučenički postradalog 22. maja 1016. godine. Sveti Jovan Vladimir je bio najuticajniji i najmoćniji srpski vladar plemenitog porekla koji je stolovao u zemljama Duklji i primorskim župama – Iliriji i Dalmaciji, kao i Debrom, Matom, Dukađinom i drugim srpskim oblastima uključujući Drač. Svete mošti srpskog mučenika Svetog Jovana Vladimira /potkolenica, deo prstiju i glave svetitelja/ su bile čuvane u drvenom kivotu u manastiru Svetog Jovana Vladimira u selu Bradašeš kod Elbasana od 1381. do 1995. godine, kada su prenete u novu pravoslavnu Sabornu crkvu Hristovog vaskrsenja u Tirani, gde se i danas nalaze, a koja je sedište Pravoslavne crkve Albanije. U Nacionalnom istorijskom muzeju u Tirani se čuva južni portal crkve Svetog Jovana Vladimira (Šin Jon, Shën Joan Vladimirit). Na mermernom nadvratniku iznad južnih vrata je ktitorski natpis Karla Topije iz 1383. godine. Iznad ovog natpisa je grčki natpis, a sa leve je strane je tabla sa latinskim natpisom. Srpskoslovenski natpis se nalazi desno od portala, pored grba Karla Topije. Ćirilični natpis potiče iz 1383. godine i zauzima počasno mesto: „Siju svetu crkvu Svetog Jovana Vladimira stvori Karl Topija gospodar rabanski u 22 leto gospodstva svojego i svrši ju v leto 24 gospodstva svojego“.

“Andrija Topija je rođen 1336. godine u Draču. Bio je srpski velikaš i knez iz porodice Topija koji je vladao djelovima današnje Albanije /1359-1388/. Andrija Topija je bio poslednji vladar srednjovekovne srpske države Primorske Zete, njegova zadužbina je manastir Svetog Jovana Vladimira. Njegova porodica je uživala podršku napuljskih Anžujaca, a njegov djed Tanuš /Atanasije/ je vladao oblašću između rijeka Mata i Škumbe. Andriju Topiju je 1359. godine naslijedio Karlo Topija i aktivno se uključio u sukobe koji su posle smrti cara Dušana Nemanjića, kralj 1331-1346, car 1346-1355, zahvatile Srpsko carstvo, prvenstveno između njegovog sina Uroša /1355-1371/ i polubrata Simeona /1359—1371/. Svoju vlast na Kroju je proširio 1363. godine, a sukobi sa Balšićima su otpočeli iste godine. On je u proljeće 1364. godine zarobio Đurađa I 1362—1378/ i posredstvo Dubrovčana je među njima skopljen mir 1366. godine. Predjele južno od Škumbe preuzima 1367. godine, a Drač, važnu stratešku tačku na Balkanu,  je zauzeo 1368. godine i uspio je da ga zadrži, iako ga je u par navrata gubio /1376. i 1385/. Po stranim autorima, on se oko 1370. godine oženio Vojislavom Balšić, ćerkom Balše I Balšića /1356-1362/, ali se ona ne pominje u knjigama srpskih istoričara sve do 1988. godine, kada Akademik prof. dr Miloš Blagojević objavljuje studiju „Srbija u srednjem veku”. Njegovi interesi na tlu današnje Albanije su se ukrštali sa interesima Balšića, što je dovelo do ponovnih sukoba, u kojima je izgubio Drač, 1385. godine, iako ga je malo prije toga povratio /1383./ Uz pomoć Osmanlija koje su u bici na Saurskom polju kod Berata, 18. septembra 1385. godine, pobijedile i ubile Balšu II /1378-1385/, Karlo je povratio kontrolu nad Dračom. Već naredne godine je on 17. avgusta skopio savez sa Mlečanima i ponudio im je Drač u zamjenu za druge posjede na Kritu i Eubeji. Karlo Topija je preminu u januaru 1388. godine i sahranjen je u svojoj zadužbini, manastiru Svetog Jovana Vladimira kod Elbasana. Njega je podigao 1381. godine na temeljima starije crkve /o čemu svedoči uklesani natpis na grčkom, srpskom i latinskom jeziku/ i u njega je prenio mošti srpskog kneza Jovana Vladimira koje su se od polovine 13. vijeka nalazile u Draču. Nasledio ga je sin Đurađ Topija koji je 1392. godine predao Drač Mlečanima. Đurađ Topija je bio gospodar Drača od 1388. godine do svoje smrti 1392. godine. Njegova majka je bila Vojislava Balšić, ćerka Balše I i sestra Đurđa, Stracimira i Balše II. Đurađ je bio oženjen Teodorom, ćerkom Branka Mladenovića i sestrom Vuka Brankovića, Grgura Brankovića i Nikole Radonje Brankovića. Karlo Topija je imao ćerku Jelenu koja se posle njegove smrti, 1388. godine, udala za Mlečanina Marka Bargariga i ovladala Krojom. Mlađi brat, Nikita Topija je vladao oblastima južno od Drača do svoje smrti 1399. godine, kada je Jelena priključila Drač svojoj državi. Jelena Topija je bila srednjevjekovna plemkinja iz porodice Topija. Njeni muževi su vladali Krojom od 1388. do 1392. i od 1394. do 1403. godine. Jelena se posle očeve smrti udala za mletačkog plemića Marka Barbadiga. Od oca je naslijedila Kroju kojom je Marko vladao od 1388. do 1394. godine. Posle poraza Dimitrija Jonime od strane Osmanlija, 1392. godine i njihovog zauzeća Skadra, Marko je Kroju predao Turcima. Osmanlije su za upravnika postavila Konstantina Balšića, sina Đurđa Balšića i Teodore Dejanović. Kao turski vazal, Konstantin je vladao Krojom od 1394. do 1403. godine. Jelena je raskinula brak sa Markom i udala se za Konstantina Balšića. Godinu dana posle Konstantinove smrti, Jelenin brat Nikita Topija je zauzeo Kroju. Jelena i njen sin Stefan su se preselili u Veneciju gdje su živeli kod Jelenine sestre Marije. Jelenin sin Stefan će kasnije biti jedan od značajnih saveznika Balše III Balšića u Drugom skadarskom ratu, 1419-1423. i najamnik Mletačke Republike”.  Izvor Dejan Bešović

Albanci su ovu srpski svetinju preveli pod Pravoslavnu crkvu Albanije i danas po njima ona nema nikakve veze sa srpskom crkvom i Srbima. Albanci su 2006. godine ploču iznad glavnog ulaza sa ćiriličnim natpisom o osnivaču i ktitoru Svetom Jovanu Vladimiru, skinuli i na njeno mesto postavili natpis na grčkom jeziku. Uklonjena ploča sa srpskim ćiriličnim natpisom se danas čuva u pravoslavnoj crkvi u Tirani.

Tursko osvajanje 1466. godine, koje je predvodio Sultan Mehmed II, posle vekovnog rata i ustanka je označio kraj dugog, veoma uspešnog perioda rimsko-vizantijske uprave i graditeljstva ovog grada. Turski osvajači su ovde postavili svoj vojni logor posle čega je sprovedena obnova. Sultan Mehmed je izgradio visoko četvorostrano utvrđenje sa dubokim rovom i tri kapije. Sultan je dao ime Elbasanu – Ilbasan, po turskom značenju „onaj koji prvi slomi”. Elbasan je postao centar turske urbane civilizacije tokom narednih 400 godina i vremenom prerastao u islamsko središte Albanije, čak i posle završetka osmanske uprave. Otomanski spomenici kulture Elbasana su Kaleš džamija i javna kupatila – hammami. Carska džamija u Elbasanu je jedna od najstarijih islamskih svetinja Albanije, sagrađena 1492. godine. Ovo svetiliste je skladno sa ostalim carskim džamijama koje je krajem 15. veka izgradio Sultan Bajazid II. Carska džamija u Elbasanu je bila zatvorena tokom komunistickog režima, 1967. godine, te ponovo otvorena posle 1990. godine. Ostaci nekada monumentalne tvrđave Kaljaje u Elbasanu su svakako glavna turistička znamenitost i obeležje grada. Posetioci mogu unutar tvrđave Elbasana da razgledaju Carsku džamiju iz 15. veka, pravoslavnu crkvu posvećenu presvetoj Bogorodici, sagrađenu 1650. godine i vizantijsku crkvu. Unutar zidina tvrđave Kaljaje u Elbasanu se takođe nalaze brojne tradicionalne kuće i građevine, kao i tursko kupatilo – takozvani ženski hammam iz 16. veka.

Komunisticki sistem je doneo promenu albanskog društva iz poljoprivrednog u proletarijat, te je veliko prijateljstvo sa Kinom uvezlo industrijalizaciju. U periodu 60-tih i 70-tih godina 20. veka je u Elbasanu izgrađen sistem Metalurgjiku – albanski ponos i zadovoljstvo, koji je preradom teških metala snabdevao čitavu industriju Albanije. Tada su nastale velike fabrike za proizvodnju cementa – krajem 60-tih godina, nikla 1981. godine i ferohroma 1988. godine. Komunističko nasleđe je vremenom postalo teško i otrovno – ne samo za grad Elbasan, već i za okolno područje. Fabrika za preradu nikla i gvozda je radila u Librazdu, gradu sa oko 10000 stanovnika, u regionu Elbasana, fabrika minerala u obližnjem Prenjasu, a skladište baterija u Gramšiju.

U ravnici Pazhok, oko 25 km jugozapadno od Elbasana, otkrivena je velika nekropola sa grobnicama koje sadrže svedočanstva i nalaze iz bronzanog perioda i početka gvozdenog doba. Ostaci tj svete mošti-relikvije srpskog kneza i svetitelja Vladimira, vladara srednjovekovne Duklje u periodu od oko 1000. do 22. maja 1016. godine, koga smatraju prvim vladarem-mučenikom u srpskoj srednjovekovnoj istoriji, danas slavi pravoslavni manastir Sin Đon – Sveti Jovan Vladimir u predgrađu Elbasana – oko 7 km od centra.

Nacionalni Park Shebenik – Jabllanice je zaštićeno područje u severoistočnom delu okruga Libražd, u pokrajini Elbasan u centralnoj Albaniji. Nacionalni Park Šebenik – Jablanica obuhvata 33.927 hektara i graniči se sa Republikom Makedonijom. U Nacionalnom Parku Šebenik – Jablanica nadmorska visina varira od 300 metara do preko 2200 metara na vrhu planine Šebenik, koja zajedno sa planinom Jablanicom čini Nacionalni Park. Ovaj Nacionalni Park je jedan od najmlađih u Albaniji, ustanovljen 2008. godine. U okviru regiona Nacionalnog Parka Šebenik – Jablanica žive razne vrste koje postaju retke u Albaniji, uključujući mrkog medveda i sivog vuka, kao i ugrožena vrsta Balkanskog risa. Takođe, u Parku Šebenik – Jablanica rastu brojne retke i ugrožene biljne vrste. Najbliži gradovi su Libražd i Prrenjas. 21. aprila 2011. godine je ekipa PPNEA – Zaštita i čuvanje prirodnog okruženja Albanije uspeo da fotografiše prvi snimak živog Balkanskog risa, koji nastanjuje područje Nacionalnog Parka Šebenik – Jablanica.