Duklja – Doclea nalazište
Na krajnjem severozapadnom delu doline Zete, zauzimajući površinu oko 15 hektara, na ušću reka Morače i Zete i potoka Širalije, utkana u gradske obrise današnjeg glavnog grada Podgorice, stoje ostaci klasičnog nalazišta Diokleje – Diokletije – Duklje i njenih istraženih i podzemnih građevina iz ranohrišćanskog i srednjovekovnog istorijskog perioda.
Duklja – Diokleja – Doclea je po nekim izvorima nazvana po osnivaču – caru Dioklecijanu, a neki izvori navode ime po ilirskom plemenu Dokleata. Duklja – Diokleja – Dioklitija – Doclea je zapadnom delu obuhvatala okvirno trećinu današnje južne Crne Gore, a istočni deo se prostirao u Metohiji i Albaniji. Diokleja – Duklja je osnovana na ograničenom, nepravilnom, mnogougaonom prostoru u prvoj polovini 1. veka pre nove, a prvi put je vek kasnije u istorijskim izvorima pominje Ptolomej. Duklju – Dioklitiju – Docleu takođe lokalni stanovnici smatraju drevnim gradom Crne Gore koji je sasvim prilagođen terenu na kome se nalazi, potvrđujući rimski princip gradnje, čiju su osnovu činile dve glavne ulice, cardo and decumanis, vertikalne jedna prema drugoj. Duklju – Docleu, kao tipično rimsko naselje i nekadašnji najznačajniji urbani centar rimske uprave u današnjoj Crnog Gori odlikuje glavni pravac koji je povezivao i davao i danas vidljive ostatke reprezentativnih građevina – forum sa bazilikom, hramovi posvećeni najverovatnije boginjama Dijani i Romi, gradska kupatila, urbane vile, ostaci pod zemljom mnogobrojnih još neutvrđenih arhitektonskih zdanja – kule, kapije, mostovi, nekropole, groblja i drugo.
Duklja – Doclea je okružena sa tri reke – Zeta, Morača i Širalija koje su osiguravale prilaz prosecanjem kanjona kroz nizijski teren na kome je lokalitet, čime je omogućena prirodna zaštita grada Duklje. Po dosadašnjim nalazima, u grad Duklju se ulazilo kroz kapiju sa severne i zapadne strane, sa pobedničkim lukom koji je uništen tokom Drugog svetskog rata. Međutim, prednost okolnih reka nije značila samo prirodnu zaštitu grada Duklje, već neometano snabdevanje grada svežom vodom. Klima u ovom području je tipično Mediteranska, koju odlikuju izuzetno topla i sušna leta.
Duklja – Doclea je jedno od najznačajnijih nalazišta današnje Crne Gore, kao i veličanstveni spomenik kulture. Duklja – Doclea se kao municipium pominje iz vremena dinastije Flavija, tokom vladavine cara Vespazijana, u 1. veku. Zbog svoje veličine, značaj i položaja, Duklja – Doclea u vreme Dioklecijanovih reformi postaje glavni grad novoosnovane provincije Prevalitane, krajem 3. veka. U 5. veku je napadaju i pustoše Goti, a 518. godine, po nekim izvorima, je uništena u razornom zemljotresu. U vreme reformi cara Justinijana i obnove rimskog carstva su u Duklji sagrađene neke reprezentativne građevine – bazilike jer je ovaj grad imao crkvenu organizaciju. Početkom 7. veka, Duklja gubi svoje klasične odlike, poput svih većih urbanih centara Balkana. Obnovljena je u 9. veka tako da je šire područje dobilo naziv po Duklji. Bugarski car Samuilo je 1001. godine zapalio i osvojio Duklju u pohodu ka vizantijskim državama vazalima Balkana duž Jadrana i unutrašnjosti poluostrva, kada su i susedne srpske oblasti bile neposredno ugrožene širenjem Samuilove države – pokorio je Rašku, Bosnu, Srem, Zetu. Trebinje, Drač, Epir.
U temeljima bazilike u Duklji je otkrivena krstolika crkva, što je potvrđeno kasnijim iskopavanjima sprovedenim 60. godina 20. veka. Ta krstoobrazna crkva je moguće bila crkva posvećena Bogorodici (‘sepultum est in eclclesia sanctae Mariae … in civitate Dioclitiana’), koju pominje Barski letopis kao crkvu u kojoj su krunisani poslednji dukljanski vladari. Naziv države Duklje se najčešće povezuje sa drevnim nazivom rimskog municipiuma Doclea, u oblicima Dioclea, Diocletian, slovenskom Dioclitis. Srednjovekovni oblik Diocletia se dovodi u vezu sa carem Dioklecijanom.
Trgovina sa Italijom, Dalmacijom i istočnim delovima Rimskog carstva i kasnije sa Makedonijom i Grčkom je bila dobro razvijena. Duklja je za ono doba bilo veliko naselje, sa 8 do 10 hiljada stanovnika na prostoru koji je imao svega nešto više od desetak kilometara u prečniku, ali u kome je postojala kompletna komunalna infrastruktura. Rimska vlast se u Diokliji – Duklji učvrstila u I veku, kada su grad osvojile rimske legije, posle dugih borbi sa Ilirima. Dokleati su se znatno brže razvijali nego Labeati, pa je Dioklija – Duklja u vreme Rimljana postala centar provincije Prevalitane i doživela dalji uspon kao privredni, politički i verski centar. Razvijena je trgovina sa Italijom, Dalmacijom i istočnim regionima, a kasnije i sa Makedonijom i Grčkom. Prema nekim podacima u to vreme je Dioklija – Duklja imala skoro 40 hiljada stanovnika. Grad Dioklija je po svoj prilici stradao prilikom prolaska Zapadnih Gota, 401. godine, posle čega se više nikada nije sasvim oporavio. Početkom 6. veka je Duklja doživela katastrofalalan zemljotres, a 609. godine su je opljačkali i ponovo razorili Avari i Sloveni. Pripadnost slovenstvu očuvala se u viševekovnom životu dukljanskih Slovena, tako da dukljanski kraljevi sebe nazivaju Slovenima, kako ih oslovljavaju i rimske pape u međusobnoj komunikaciji. Zadržala je svoj dominantan položaj u novoj Dioklecijanovoj provinciji Prevalitani, ali je tokom vlasti Justinijana, vladičansko sedište uprave bilo u Caricinom gradu – Justiniani Primi, te početkom 7. veka, pada pod upravu Avara – Slovena.
Duklja se pominje još dugo, ali se već u 10. veku sve češće umesto starog javlja novi naziv Zeta. Duklja je najpre bila vazalna država Istočnog Rimskog carstva, do vremena kada postaje deo srpske kneževine Raške u 9. veku, pod vlašću dinastije Vlastimirović. Pod nazivom Duklja se ova država prvi put pominje u pisanim izvorima Cara Konstantila Porfirogenita, gde je naziv rimskog grada Doclee povezano sa imenom cara Dioklecijana. Pod ovim imenom se nalazi i u srpskim izvorima iz 13. veka, a kasnije pod opštim imenom Pomorja. Ime Zeta se koristi od 11. veka. To su nazivi koji se u širem značenju povezuju sa granicama drevne Prevale – Prevalisa ili Prevalitane. U latinskim izvorima ne postoji posebna država koja određuje ovo područje, već uvek Sclavonia, Servia, Rassa, Rascia i slično. Pop Dukljanin je bio sveštenik diokličanske eklesije, crkve nazvane po naselju. Po popularnoj tradiciji stanovnika Podgorice, pop Dukljanin je bio satana tj sam đavo.
U Duklji (Zeti) su se od prijema hrišćanstva srpskih slovenskih plemena, do 11. veka oformili i istočni i zapadni kultovi, mada su istočni kultovi postali dominantniji. Tako je u Kotoru od 809. godine razvijen kult Svetog Trifuna, mučenika iz Kampsaide u Maloj Aziji koji je proglašen zaštitnikom grada. Drugi kult razvio se na reci Bojani, u manastiru Svetog Srđa i Vakha, posvećenog ovim mučenicima iz grada Rosafe, u severnoj Siriji. U ovoj crkvi su sahranjeni kralj Mihailo 1081. godine i njegov sin, poslednji zetski kralj Bodin, 1101. godine. Ovim svetiteljima posvećena je i Crkva u Podima iznad Herceg Novog, a u blizini Tivta je takođe bila crkva posvećena Svetom Srđu, Svetom Nikoli i Svetom Dimitriju, mada je kult Svetog Srđa potpuno preovladao, te se i brdo zove Srđevo brdo. Kultu arhiđakona Svetog Stefana posvećena je crkva u Vranovićima u Grblju i u Sušćepanu kod Herceg Novog.
Pripajanjem Raške Vizantiji, krajem 10. veka, Duklja je kratko bila pod vlašću Vizantinaca, ali je uspela da se oslobodi i postane najznačajnija provincija i sedište srpske kraljevine tokom 11. veka, pod upravom dinastije Vojislavljević. Arhont Petar je prvi dukljanski, odnosno srpski vladar o kome postoji pouzdani istorijski izvor, a koji je vladao od 971. do 1000. godine. Svedočanstvo o arhontu Petru je olovni pečat koga je 1884. godine pronašao Francuz Gustav Šlumberže. Na pečatu je natpis “Петар архонт Дукље Амин”. Otac arhonta Petrislava se zvao Hvalimir i vladao je srbskim oblastima Travunijom, Zahumljen i Dukljom, koja je obuhvatila oblasti Zete i Podgorja. Petrislav, kao najstariji je nasledio Zetu, srednji brat Dragomir Trivuniju i Zahumlje. Miroslavu, kao najmlađem je pripalo Podgorje. Posle pogibije Miroslava, Petrislav je preuzeo vlast i nad Podgorjem. Vladao je Dukljom do kraja života, kada ga je nasledio sin Jovan Vladimir. Petrislav je sahranjen u crkvi Manastira Prečiste Bogorodice Krajinske, na području Opštine Bar.
Knez Jovan Vladimir se pojavljuje kao najmoćniji vladar srpskih primorskih župa i iz svoga dvora u Baru, na obali Jadranskog mora, upravlja velikim područjem srpskog Primorja, uključujući Trivuniju i Zahumlje, kojim je vladao njegov stric Dragimir. Njegova oblast se verovatno protezala zapadno i severno i obuhvatala je takođe neke delove Zagorja – zaleđe Srbije i Bosne, kao i u delovima Ilirije i Dalmacije. Nadmoćni položaj princa Jovana Vladimira u odnosu na druge slovenske vladare ovog područja objašnjava odluku vizantijskog cara Vasilija da mu se približi u ratu protiv Bugarske. Vezanih ruku ratom u Anadoliji, car Vasilije je tražio saveznike za rat protiv cara Samuila koji je vladao Bugarskim carstvom na prostoru Makedonije. U odmazdi za ovo savezništvo, car Samuilo je 997. godine napao Duklju i osvojio područje do grada Zadra, uključujući Bosnu i Srbiju u svoju oblast. Porazivši Jovana Vladimira, car Samuilo mu je vratio Duklju da njome upravlja kao vazalni princ, kao i severno područje dračke oblasti i oženio ga svojom ćerkom Kosarom. Milosrdnog i mudrog princa Jovana Vladimira je 1015. godine na Prespi ubio na prevaru Vladislav, naslednik i rođak cara Samuila, te su njegove svete mošti poštovane do današnjih dana. Poslednjeg uglednog člana njegove porodice, strica Dragimira su ubili lokalni stanovnici Kotora 1018. godine. Iste godine je Vizantija porazila Bugarsko carstvo i jednim oholo surovim udarom su zapravo osvojili čitav Balkan. U doba najveće proširenosti dukljanske srpske države, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaćena čitava današnja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast južno od te reke, ukljućujući sve male gradove u skadarskim župama [Balec, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Sas, Sveti Srd i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani – kasnije Pilot. 1060. godine Vojislavljevići oslobađaju Rašku i 1101. godine, kada umire car Konstantin Bodin, Raška ponovo postaje sedište kraljevstva, sa dve kneževine, kroz period koga odlikuju stalne promene vlasti, što je trajalo do 1148. godine kada Duklja ponovo postaje krunisani deo Velike kneževine Srbije – Raške i od kada se pominje kao Zeta, što ostaje do pada srpskog carstva, te je zatim od 1362. godine polunezavisna oblast Zete, pod upravom Kuće Balšića.
“1890. godine Knjaz Nikola pokreće inicijativu o arheološkim ispitivanjima Dukle, za ovaj posao angažuje se Pavle Apolonovič Rovinski. Iskopavanja 1890-1892 godine su rezultirala otkrivanjem rimske bazilike, termi, tzv. prvog hrama, drugog hrama – Dijaninog hrama, zapadne kapije i stambene zgrade. Vijesti o rezultatima istraživanja podstakle su i mladog britanskog arheologa, Džona Artura Munroa, saradnika Linkoln Koledža u Oksfordu da se i on uputi u Crnu Goru…. Zajedno sa V.K.F. Andersonom i Dž. G. Milnom je otkrio ostatke hrišćanskih građevina i krstoobraznu crkvu. Izvještaj o istraživanju Duklje su objavili 1896. godine, tri godine posle boravka u Crnoj Gori. Iako su Monro i Anderson pripremili foto dokumentaciju o istraživanjima Duklje, ona iz nepoznatih razloga NIKADA NIJE publikovana u izvještaju ! Ova dragocjena dokumentacija, zajedno sa dnevničkim zabilješkama čuva se u Munroovoj zaostavštini u Ashmolean Museum of Art and Archaeologu University of Oxford. Naime, na dva mjesta u crkvi su pronađena dva dijela jednog natpisa, gornji dio uzidan u južni zid, a donji položen na sredini građevine… Natpis čiji je gornji dio uzidan u zid krstoobrazne crkve glasi: …….. IVLIO SERVIA (no) (3-4. vek). Zvanična nauka i stručnjaci tvrde da ovo SERVIANO I SERVIA nema veze sa Srbima, već se tu radi o imenu nekog roba ili ličnog imena… U svim vatikanskim spisima, međutim, Srbi se označavaju kao SERVIANI, SERVIANO… Ako bi ovo na Duklji imalo veze sa Srbima, bio bi to dokaz da se Srbi ovdje pominju prije “dolaska Slovena” i da su Iliri… Dodatnu sumnju unosi i to da natpis nije unet u zvanični objavljeni izvještaj ‘On the Roman town of Doclea in Montenegro, 1896. Vestimster”, Izvor: Društvo ljubitelja Istorije, Ivke Zoća
Danas se ostaci drevne Duklje mogu videti na ovom zanimljivom arheološkom lokalitetu koji se nalazi oko 3 km severozapadno od Podgorice.
