Dolina Tračkih kraljeva
Tračka kultura ostaje relativno nepoznata do početka 20. veka, iako Tračane pominju brojni klasični izvori, kao što je Herodotova Istorija (445-440 pre nove ere) i Ksenofonov Anabasis (401-399 pre nove ere), uz činjenicu da se većina pronađenih nalaza i objekata tračke umetnosti pripisuje kulturi Skita. Nažalost, tokom svoje istorije duge 2000 godina, Tračani nisu stvorili svoje pismo, a nisu ni pronađeni pisani spomenici na tračkom jeziku iz njihovog doba i kasnijeg rimskog perioda uprave. Rekonstrukcija prošlosti tračkog etnosa – stvaraoca jednog od stubova drevne evropske civilizacije se bazira na nedovoljnim podacima iz grčke i rimske književnosti i prirodno, na rezultatima istraživanja posebno obimnih arheoloških istraživanja sprovedenih poslednje tri ili četiri decenije koja su započeta 1944. godine. Trački lokaliteti iz perioda kraja 4. veka p.n.e. koji se nalaze u blizini Seutopolisa – glavnog centra kralja Seuta III čine deo nekropole koja je u prošlosti korišćena za počivalište tračke elite, prepoznatljive po svojim ratničkim kraljevima i vladarima i prefinjenoj i mističnoj kulturi. Trački jezik je očuvan tokom rimskog perioda vlasti kao jedna od osnovnih odlika tračkog etnosa i faktor očuvanja etničkog identiteta tokom rimskog istorijskog perioda do kraja poznog antičkog doba.
Društveni poredak Tračana je bio veoma jednostavan – vođa ili vladar je bio takođe i vrhovni sveštenik koji je zauzimao najviši rang društvene piramide. On je sprovodio svoju vlast i moć uz pomoć svite aristokrata koji su bili viši sloj iznad slobodne zajednice seljaka i zanatlija. Tračani nisu ostavili pisane tragove svoje kulture, običaja i istorije, ali je njihov jezik veoma zastupljen u nazivima naselja i malom broju natpisa antičkih pisaca, spojen sa grčkim elementima. Po arheološkim nalazima, počeci tračke kulture potiču iz perioda 3000 godina pre nove ere. Rasprostranjeni po jugoistočnoj Evropi, Tračani su bili grupe muškaraca i žena, izuzetno spretnih i veštih u obradi retkih i dragocenih metala koji su poštovali prefinjenu mistiku obožavanja majke božanstva i primenjivali složene pogrebne rituale duboke simbolike. Mnoge tračke bogove su kasnije pruzeli Grci. Početkom 13. veka pre nove ere, neke tračke državne tvorevine su obuhvatale teritorijalne i etničke granice posebnih plemena koja pominju neki drevni autori u vezi Trojanskog rata. Oni su bili povezani sa područjima južne Trakije i bili saveznici svih Trojanaca sa kojima su, izgleda, imali privredne, političke, a moguće i etničke odnose.
Politička odvojenost tračkih plemena se očuvala do početka 5. veka pre nove ere. Tada je Teres, vladar jednog od plemena Venda, učinio uspešan pokušaj organizacije ujedinjenja tračke države. Tokom vlasti njegovih naslednika Sparadoka, Sitalka i Sevta, u 5. veka pre nove ere su sva tračka plemena današnje Bugarske bila ujedinjenja u državnim okvirima Tračko-vendskog kraljevstva. Saveznici Atinjana u Peloponeskim ratovima, vladari Venda su podstakli neprijateljstvo prema drevnoj demokratiji u severnim područjima svog uticaja, osiguravanjem neprekidnog i stabilnog snabdevanja žitom, metalima i sirovinama. Vendi su takođe tokom 5. veka pre nove ere potisnuli pokušaje Makedonije da dostigne visok politički nivo. Međutim, sredinom sledećeg, 4. veka pre nove ere, Makedonci pod vođstvom Filipa Makedonskog i sina Aleksandra Makedonskog preduzimaju osvetu. Vendsko Kraljevstvo je doživelo ozbiljne udarce i njegove granice su smanjene na relativno malo područje Gornje Tračke doline. Nove tračke države plemena Besa, Asta, Geta i Dačana su doživele blistav, iako prolazan uspeh, pojavivši se hitro na tračkoj političkoj i ratnoj sceni i promenivši atmosferu u periodu od kraja 4. do početka 1. veka pre nove ere. Bezbrojne kavge i ratovi za političku dominaciju između tračkih porodičnih dinastija su omogućile rimsko osvajanje koje je, posle mnogih krvavih ratova i složenih diplomatskih saveza, uspela da nametne svoju vlast nad tračkim narodom, 46. godine pre nove ere. Spartak, Tračanin koji je podigao najveći ustanak robova antičkog sveta i time doveo Rim gotovo do propasti, uhvaćen je na kraju skoro dvovekovnog otpora i postao je gladijator. U okviru granica Rimskog carstva je većina tračkih zemalja bila organizovana u dve velike provincije – Meziju i Trakiju. Posle krvavih decenija osvajanja tračkih zemalja je usledio mir i vremenom period obnove i izgradnje. Uskoro su Tračani postali punopravni građani Rima. Poljoprivreda i stočarstvo su na ovim područjima ostali osnovna zanimanja, a u rukama slobodnih seljaka su bili proizvodnja i prerada. Ogromni posedi u Italiji koji su zapošljavali desetine hiljada robova su bili nepoznat fenomen i pojava u tračkim zemljama.
Vremenom, kroz nova predstavljanja i tumačenja, otkrivene su i obnovljene velike količine predmeta tračke kulture i umetnosti u Bugarskoj koje svakim danom, kao jedinstveni spomenici tračke umetnosti, nadahnjuju naučnike i posetioce kojima muzeji privlače pažnju. Poslednih godina je na području i u blizini Kazanlaka otkriveno mnoštvo tračkih grobnica, koje obiluju brojnim nalazima i predmetima, među kojima se zlatna maska tračkog kralja Teresa i bronzana glava vladara Seuta III izdvajaju kao najznačajniji predstavnici tračke kulture.
Tračani su u 1. veku pre nove ere bili jedan od najvećih naroda Evrope. Homer govori da su Tračani bili najbrojnija rasa posle stanovnika Indije. Vekovima su Tračani vladali najvećim prostorom Balkana i egejskim područjem, sa tri glavne reke i tri glavna planinska venca. Bila je legendarna njihova veština jahanja konja, a o tračkoj hrabrosti i vojnoj taktici govori čitav antički svet. Tračani, jedni od predaka današnjih Bugara su se tokom Trojanskog rata borili protiv Grka na strani Troje. Područje drevne Trakije je obuhvatalo veliki prostor koji je danas podeljen na Bugarsku, južnu Rumuniju, istočnu Srbiju, severoistočnu Grčku i delove evropske Turske. Podeljeni u mnoga plemena, Tračani su nastanjivali istočne delove Balkanskog poluostrva, kao i neka područja severozapadne Male Azije. Neke od najznačajnijih plemenskih grupa Tračana su bili pleme Odrisi – jugoistočna Trakija, Besi u području Rodopa, Getae odnosno proto-Sloveni u severoistočnim regionima, Tribali – u današnjoj severozapadnoj Bugarskog i Vitini – u Maloj Aziji. Pleme Getae je naziv koji su Grci dali nekolicini tračkih ili dačkih plemena koja su zivela na području Donjeg Dunava, u današnjoj severnoj Bugarskoj i severno od Donjeg Dunava u Rumuniji. Ovo je bilo zaleđe grčkih kolonija na obali Crnog mora, što dovodi pleme Getae u vezu sa drevnim Grcima iz najstarijeg doba. Herodot naziva pleme Geta u Munteniji, Moldaviji i severnoj Bugarskoj, kao i Dačane u planinama Karpata “najhrabrijim i najpravdoljubivijim od svih tračkih plemena.” Poljoprivreda je bila dobro razvijena u plodnim nizijama i dolinama Trakije, dok se stanovništvo u planinskim delovima bavilo stočarstvom. Takođe su bile veoma razvijene delatnosti kopanja ruda, proizvodnja keramike, prerada kože i drveta. Trakija je bila poznata po svojim rudnicima zlata i srebra, uključujuci i rudnik zlata Pangeion u blizini delte Strumice, koji je 348. pre nove ere osvojio Filip II Makedonski. Tračani su stalno ratovali. Većinu vremena kada nisu u ratu Tračani su provodili u lovu.
Dolina Tračkih kraljeva se nalazi između venaca planina Balkan i Sredna Gora u blizini Kazanluka, na području u kome je nekada bilo Odrisko Kraljevsko. Ovde je pronađen Seuthopolis, glavni grad Odriskog Kraljevstva, (najmocnijeg i najhrabrijeg od svih tračkih kraljevstava) koji nažalost danas leži na dnu jezera Koprinka. Brojni projekti su rađeni poslednjih godina u pokušaju predstavljanja jedinog preživelog tračkog grada. Dolina Kazanluka u centralnoj Bugarskoj je posuta tračkim grobnicama, od kojih je mali broj detaljno istražen. Najimpresivnije nalazište u regionu je grobnica u Kazanluku koja potiče sa kraja 4. i početka 3. veka pre nove ere. Grobnica Kazanluk obuhvata ulaznu prostoriju – dromos, koja je bila manji prostor za stvari potrebne pokojniku u zagrobnom životu, i okruglu prostoriju u kojoj je sahranjeno telo tračkog vladara. Očuvane veličanstvene freske u ulaznoj i glavnoj grobnici u Kazanluku predstavljaju najbolje očuvana umetnička dela tračke kulture ranog helenističkog perioda. Zidno slikarstvo grobnice Kazanluk predstavlja scene svetovnog i vojnog života, kao i zagrobnog života sahranjenog tračkog kralja. Grobnica obuhvata prikaz vladarskog para tokom svečanosti, muža i žene koji se drže za ruke, sedeći za stolom na kome je hrana, dok ih okružuju brojne sluge koji prinose poklone i muzičari koji zabavljaju kraljevski par. …. Mada ukrasno slikarstvo grobnice u Kazanluku obuhvata relativno male površine, nepoznati umetnik je stvorio izuzetno umetničko delo. Zahvaljujući svojoj izuzetnoj istorijskoj i umetničkoj vrednosti i značaju, grobnica Kazanluk ima ograničenu posetu, koju određuje Nacionalni Instutit za zaštitu nepokretnog kulturnog nasleđa Bugarske. Međutim, u neposrednoj blizini se nalazi muzej sa izloženim potpuno istovetnim kopijama fresaka. Tračka grobnica u Kazanluku od 1979. godine pripada UNESCO svetkom kulturnom nasleđu.
Po istraženim arheološkim radovima i nalazima koji predstavljaju tračku kulturu su grobne humke bogatih predstavnika tračkih vladara i aristokratije koji su sahranjivani u monumentalnim i impresivnim grobnicama. Odeća preminulih bogatih Tračana je bilo posebno raskošna i obuhvatala je zlatni i srebrni nakit, zlatne lance i ukrašavanje tela preminulih muškaraca zaštitnim oklopom od plemenitih metala. U Bugarskoj postoji između 10000 i 60000 tračkih grobnica. Jedna od najvećih i najlepše ukrašenih tračkih tumula je grobnica u blizini sela Mezek, Svilengrad. Grobnice otkrivene u Kazanlaku, selu Sveštari u opštini Isperih, kao i grobnica u selu Aleksandrovu, Opština Haskovo su svetski poznate po veličanstvenim freskama. Pronadeno tračko blago otkriva bogatstvo lokalnog plemstva i opisuje neke od njihovih religioznih obreda.
Posebno je veličanstveno zlato iz Panadirista, koje obuhvata 9 zlatnih posuda koje su velicanstveno prefinjene izrade i raskošno ukrašene kompozicijama koje predstavljaju ljudske likove. Najvece do sada istraženo tračko nalazište je u selu Rogozen, otkriveno 1985. godine koje obuhvata 165 srebrnih sudova ukupne težine 20 kg, od kojih je većina bogato ukrašena tipičnim tračkim scenama – lov koji obuhvata raznovrsne divlje zveri, arhetipske figure boginja u kočijama koje vuku krilati konji ili koje jašu lavicu zlatne glave. Mnogi predmeti nalazišta u Rogozenu su ispisani grčkim povezanim slovima i predstavljaju nekoliko kraljevskih tračkih imena i geografskih pojmova u jugoistočnoj Trakiji. Izuzetni srebrni predmeti iz Rogozena su pripadali bogatim vladarima plemena Tribala. Izrađeni su, sakupljeni i poklonjeni tokom dugog istorijskog perioda od kraja 6. veka do sredine 4. veka pre nove ere, tokom oko 150 godina. Predmeti iz nalazišta Rogozen su verovatno sakriveni zbog opasnosnosti koja je pretila osvajačkim napadima makedonskih vladara Filipa II i Aleksandra Velikog koje su napadali plemena Tribala 341., 339 i 335. godine pre nove ere. Manje u obimu, sa 5 pronađenih predmeta, ali vrhunski precizne izrade su zlatni i srebrni predmeti pronadeni 1974. u selu Borovu, opština Ruse. Srebrni detalji konjskih amova sa zanimljivo predstavljenim ljudskim likovima i prikazima životinja odlikuju tračko zlato pronađeno u blizini sela Lukovita i Letnica.
1993. godine je u selu Ostruši čuveni arheolog Georgi Kitov otkrio najveću tračku istorijsku celinu iz sredine 4. veka pre nove ere. Tračka grobnica u Ostruši obuhvata površinu od 100 m2 i čine je 5 pravougaonih i okruglih prostorija, soba u kojoj je sahranjeno telo vladara, izrađena od velikih kamenih blokova težine 60 tona. Grobnica u Ostruši je nastala od 2 monolitna kamena bloka i obuhvata 6 odaja, od kojih jedna ima oblik sarkofaga. Grobnica u Ostruši je imala svrhu hrama tračkog božanstva besmtrnosti Sabazijusa – Sabazija.
U blizini grada Šipka, oko 1 km od glavnog puta između Kazanlaka i Šipke je otkrivena grobnica Goliama Kosmatka iz 5. veka pre nove ere. Grobnica Goliama Kosmatka sadrži tri prostorije i ulazni hodnik – dromos, koji je dužine 26 metara. Grobnica – tumulus Goliama Kosmatka je otkrivena u potpuno očuvanom stanju i obuhvata potpuno očuvan grob tračkog kralja koji je sahranjen sa svojim konjem. Trački kralj je sahranjen u kamenom sarkofagu sa preko 20 zlatnih predmeta, među kojima su zlatni venčić za hrastovim lišćem, srebrne i bronzane posude, jedinstvena bronzana glava u prirodnoj veličini, ukrašena na mestima očiju poludragim kamenjem. Pretpostavlja se da je ova grobnica pripadala tračkom kralju Seutu III, osnivaču grada Seutopolisa, glavnog grada Odriske kraljevine, koja se nalazila u neposrednoj blizini. 2004. godine su arheolozi došli do novog senzacionalnog otkrića – u trackoj grobnici Svetica je pronađena prekrasna zlatna maska, bočica i zlatan prsten. Pretpostavlja se da je u grobnici Svetica sahranjen veliki trački kralj Tereus.
45. godine nove ere su Rimljani osvojili Trakiju. Na Balkanu je proces romanizacije koji se proširio na čitavo Rimsko carstvo označio spajanje drevnih helenskih i tračkih kultura sa novim kulturnim trendovima koje su uveli osvajači. Promena je očigledna, posebno u trackom nalazištu Perperikon, gde su svetilišta uklesana u stenama u periodu od 1. do 4. veka nove ere primila jedinstvena klasična obeležja.
Georgi Kitov (1943 – 2008) je bio znameniti bugarski arheolog, stručnjak za tračku arheologiju, osnivač i direktor istraživačkog projekta TEMP koga je osnovao 1972. godine. Ovaj projekat je većinom bio usmeren na otkrivanje, iskopavanje i istraživanje arheoloških nalazišta iz perioda drevne Trakije. Georgi Kitov je bio jedan od kontradiktornih ličnosti moderne arheologije Bugarske. Američki magazin National Geographic ga određuje kao polu heroja i polu kriminalca iz razloga što je metod njegovog iskopavanja drevnih tračkih grobnica bio pomoću mašina. Istina je da se Kitov, tokom decenija dok je pokušavao da priđe grobnicama tračkih kraljeva koje još nisu bile opljačkane, takmičio da mafijom pljačkaša – lovaca na blago Bugarske koji na raspolaganju imaju najsavremeniju opremu. I često je uspevao. Već 1970-tih i 1980-tih godina je Kitov došao do jedinstvenih otkrića tokom iskopavanja grobnica kraljeva i aristokrata iz vremena Odriskog Kraljevstva. Oni su svi bili sahranjeni pod velikim humkama zemlje u obliku velikih nekropola. Većina grobnica je već bila opljačkana, ali je ponekad Goergi Kitor uspevao da pronađe jedinstvene predmete tračke primenjene umetnosti. Sve to je, međutim, bilo uvod i prethodnica mega otkrića iz 2004. godine. Avgusta 2004. godine je Kitov istraživao grobnicu Sveticu koja je bila očuvana. Ovde je otkrio neverovatnu zlatnu pogrebnu masku koja je pripadala Kralju Teresu I – osnivaču Odriskog Kraljevstva. Samo par dana kasnije je započeo istraživački rad na grobnici ”Golyamata Kosmatka” gde je pronašao jedinstvenu skulpturu bronzane glave koja se ispostavila da je pripadala Kralju Seutusu III. Posle ovog otkrića je ovo područje oko Kazanlaka dobilo naziv Dolina Tračkih kraljeva. Kitov je većinu života proveo u otvorenom ratu sa kolegama koje je osudio za prilične birokrate, više usmerene na vlast nego na aktuelno nasleđe, tvrdeći da je njegov “nelegalni” rad sprečio krađu riznica i njihovo rasparčavanje i prodaju na crnom tržištu u Bugarskoj i inostranstvu. Njegova spektakularna otkrića su dovela da postane jedan od super zvezda bugarske arheologije. Georgi Kitov je preminuo od srčanog udara 14. septembra 2008. godine, tokom iskopavanja grobnice u Staroselu. Postojale su glasine da je otrovan tokom rada na istraživačkom polju.
Izvanredno razvijena civilizacija Tračana je ostavila brojne predmete i nasleđe koje nastavlja da nas opčinjava do danas svojom raskošnošću, složenošću detalja i dubokom maštovitošću. Tračko nasleđe predstavlja izuzetno zanimljive motive i uzbudljive sadržaje turističkih aranžmana u Bugarskoj i na Balkanu. Bugarsko Ministarstvo turizma je predložilo posebnu turističku rutu posvećenu Dolini Tračkih kraljeva, na području doline Kazanlak koja obuhvata brojne drevne tračke grobnice i veličanstvene tumule i arheološka nalazišta koji su otkriveni poslednih decenija.
